Stres jest reakcją organizmu na różne czynniki, stanowiącym nieodłączny czynnik życia człowieka. Wywołuje efekty zarówno pozytywne, motywujące do wysiłku, wzrostu aktywności, dążenia do osiągnięcia celu, jak również negatywne, wynikające z nadmiernego obciążenia organizmu. Przy długotrwałym stresie może dochodzić do rozwoju różnych procesów chorobowych.

Życie w czasach epidemii

Sytuacje sprzyjające wzmożonym napięciom, występowaniu uczucia niepokoju i lęku pojawiły się okresie epidemii wywołanej koronawirusem i doprowadziły do nasilenie stresu w całym społeczeństwie. Zaobserwować można nie tylko obawy przed zachorowaniem, ciężkim przebiegiem infekcji, ale też przed utratą pracy, wynagrodzenia, obniżeniem warunków życia. Zamknięcie w domu, pozbawienie możliwości kontaktu, jest szczególnie osób starszych silnie stresogenną sytuacją. Konsekwencją nadmiernych stanów lękowych może być utrata poczucia bezpieczeństwa, odczucie niemożności decydowania o własnym losie, a nawet pojawienie się problemów psychicznych z objawami niestabilności emocjonalnej, drażliwości, lęku, paniki, obniżonego nastroju, zaburzeń odżywiania, trudności w zasypianiu, zaburzeń snu. W wyniku stresu mogą się pojawiać różne dolegliwości fizyczne, m.in. spadek odporności, podwyższenie ciśnienia krwi, nasilenie stanów zapalnych (choroba wrzodowa), rozwój miażdżycy, chorób autoimmunologicznych jak RZS, łysienie plackowate.

Leki roślinne

wpływają nie tylko na strefę psychiczną, zmniejszając stany niepokoju, lęku, depresji, trudności w zasypianiu, zaburzenia snu, nastroje depresyjne, mogą łagodzić stany lękowe przed koronawirusem. Łagodzą też dolegliwości neurowegetatywne, jak: stany skurczowe w obrębie przewodu pokarmowego, zaburzenia trawienia, przyspieszenie czynności serca, ból w okolicy serca, podwyższenie ciśnienia tętniczego, bóle głowy, uderzenia gorąca, nadmierna potliwość. Ta szczególna rola ziół w zmniejszaniu dolegliwości neurowegetatywnych wynika z obecności w surowcach roślinnych wielu składników, które wpływają na różne funkcje organizmu.

Korzeń kozłka Valerianae radix

Valeriana officinalis L. – kozłek lekarski

Zgodnie z wymaganiami FP XI, powinien zawierać olejek eteryczny w ilości nie mniejszej niż 4 mL/kg oraz nie mniej niż 0,17% kwasów seskwiterpenowych. Korzeń kozłka ma wielowiekową tradycję stosowania w chorobach układu nerwowego. W wyniku wielu badań zidentyfikowano szereg związków z różnych grup chemicznych oraz wykazano, że aktywność wynika z obecności zespołu składników: walepotriatów (irydoidy estrowe, lecz są to związki nietrwałe i rozpadają się do baldrynalu); olejku eterycznego zawierającego monoi seskwiterpeny; lotnych kwasów seskwiterpenowych (głównie kwasy walerenowe); aminokwasów: argininy, kwasu gama – aminomasłowego (GABA) oraz flawonoidów: 6-metyloapigeniny, 2 S-(-)-hesperydyny.

Poznany dotąd mechanizm działania obejmuje wpływ na wzrost stężenia kwasu gama-aminomasłowego (GABA), przez hamowanie wychwytu zwrotnego GABA oraz stymulowanie uwalniania GABA w zakończeniach aksonów. GABA jest neuroprzekaźnikiem o działaniu hamującym w układzie nerwowym, powodującym utrudnienie w przekazywaniu sygnałów, w efekcie słabsze bodźce nie są przewodzone. Korzeń waleriany wpływa też na zwiększenie pobudzenia receptora adenozynowego A1, co powoduje hamowanie pobudliwości dendrytów w neuronach, działanie sedatywne, p-drgawkowe, pogłębienie snu wolnofalowego, głębokiego (NREM). Związki czynne kozłka wykazują także powinowactwo do receptora 5-HT 1A (serotoninowego). Serotonina jest neuroprzekaźnikiem odpowiedzialnym za dobry nastrój, nazywana jest „hormonem szczęścia”, a spowolnienie metabolizmu serotoniny przez korzeń kozłka wpływa na regulację snu, apetyt, ciśnienie, kurczliwość mięśni gładkich, obniżenie poziomu lęku, poprawę nastroju. Wykazano też, że kozłek stymuluje uwalnianie melatoniny.

Korzeń kozłka wykazuje działanie uspokajające, przeciwlękowe, nasenne, przeciwdrgawkowe, spazmolityczne na mięśnie gładkie, obniża podwyższone ciśnienie krwi.

Wskazaniami do stosowania są nadpobudliwość, łagodne napięcie nerwowe, zaburzenia lękowe, zaburzenia snu, zaburzenia nastroju, zespół przewlekłego zmęczenia, napięciowe bóle głowy, rozstrój żołądka. Wraz z uspokojeniem i obniżaniem poziomu lęku, poprawia się koncentracja. Wyniki badań klinicznych wskazują, że stosowanie w bezsenności około 2 h przed snem 400-900 mg waleriany prawie 2-krotnie poprawia jakość snu, ale tylko nieznacznie skraca czas zasypiania (o 15-20 min). Do osiągnięcia efektu potrzebny jest różny czas: w zależności od pacjenta od kilku dni do 4 tygodni.

Zalecane jest podawanie do 3 razy dziennie, naparu sporządzonego przez zalanie na 30 min. 1 łyżeczki (1-3 g) szklanką (250 ml) wrzącej wody. W problemach ze snem należy pić napar na pół godziny do godziny przed snem. W preparatach podawane jest 400-900 mg wyciągu na 30 min., do 2 h przed snem. Przeciwwskazane jest podawanie dzieciom poniżej 3 r.ż., u dzieci w wieku 3-12 lat pod kontrolą lekarza. Ponieważ 1-2 h po podaniu obserwowano utratę czujności, nie zaleca się prowadzić pojazdów w tym czasie. Preparaty z korzeniem waleriany cechuje dobra tolerancja, a działania uboczne, jak zaburzenia jelitowe, senność, notowane są rzadko.

Szyszka chmielu Lupuli flos (strobilus)

Humulus lupulus L. – chmiel zwyczajny

Surowcami leczniczymi są żeńskie kwiatostany (szyszki chmielowe) Lupuli flos, zebrane w początkowej fazie dojrzewania, wysuszone w 400C oraz Lupulina, otarte z szyszek włoski gruczołowe Glandulae lupuli.

Głównymi frakcjami czynnymi surowca są prenylowane pochodne floroglucynolu, znane jako α-kwasy lub humulony, głównie humulon; β-kwasy (lupulony), głównie lupulon; olejek eteryczny zawierający m.in. 2-metylo-3-buten-2-ol; flawonoidy, m. in. ksantohumol, 8-prenylonaryngenina. Wyciąg z szyszek chmielu działa uspokajająco, a za działanie odpowiedzialne są m.in. 2-metylo-3-buten-2-ol – produkt rozpadu α – i β- kwasów, ksantohumol, składniki olejku. Szyszki chmielu powodują zmniejszanie wrażliwości na bodźce oraz wykazują powinowactwo do receptorów melatoninowych. Melatonina jest odpowiedzialna za prawidłowy przebieg rytmu dobowego snu i czuwania. Działanie estrogenne chmielu przypisuje się obecności 8-prenylonaryngeniny, która działa poprzez zdolność wiązania się do receptorów estrogenowych, głównie typu β. Korzystne jest działanie spazmolityczne i przeciwbakteryjne, wpływ na zwiększanie wydzielania soków trawiennych przez szyszki chmielu.

Wskazania do stosowania obejmują nadmierną pobudliwość, niepokój, napięcie, bezsenność, zaburzenia snu. Opisywane jest też stosowanie w deficycie uwagi w nadpobudliwości (ADHD). Na łagodzenie nerwic psychowegetatywnych wpływa zmniejszanie przez szyszki chmielu takich objawów, jak niestrawność, wzdęcia, infekcje jelitowe, brak apetytu. Ponadto surowiec zmniejsza dolegliwości klimakterium oraz zaburzenia emocjonalne na tle seksualnym.

Napar z 0,5 g (łyżeczka) na szklankę wody 2-4 razy dziennie można zalecać od 12 r.ż. jako sedatywny; w bezsenności: 1,5-1 g na 30’ przed snem. Znane są też poduszki chmielowe, wykonane z 500 g szyszek, przechowywanych 1-2 lata.

Liść melisy Melissae folium

Melissa officinalis L. – melisa lekarska

Liście zebrane przed kwitnieniem, wysuszone w temperaturze do 350C, powinny zawierać według FP XI nie mniej niż 1,0% kwasu rozmarynowego. Do głównych związków należą olejek eteryczny, zawierający charakterystyczne cytral, cytronelal; związki fenylopropanoidowe, pochodne kwasu hydroksycynamonowego, w szczególności kwas rozmarynowy; flawonoidy.

Działanie łagodnie uspokajające polega na hamowaniu aktywacji transaminazy GABA, co powoduje wzrost poziomu GABA, odpowiedzialnego za działanie sedatywne oraz za łagodzenie objawów nienasilonego lęku. Liście wpływają na hamowanie aktywności acetylocholinoesterazy, dzięki czemu nie następuje obniżenie poziomu acetylocholiny, odpowiedzialnej za przekaźnictwo w układzie nerwowym cholinergicznym, którego uszkodzenie skutkuje wystąpieniem chorób otępiennych, psychoz, choroby Alzheimera. Zaznacza się działanie hamujące monoaminooksydazy (MAO A) – enzymu odpowiedzialnego za katabolizm amin biogennych (np. serotonina, dopamina, epinefryna, norepinefryna, melatonina). Liść melisy znajduje zastosowanie w leczeniu niepokoju, lęku, zaburzeń snu, obniżonego nastroju, zaburzeń uwagi, nadpobudliwości (ADHD), nadciśnienia. Udowodniono udział w terapii choroby Alzheimera poprzez polepszenie pamięci, zmniejszenie pobudzenia, niepokoju przy stosowaniu w dawce 1600 mg/dobowo przez okres 4 miesięcy. Z uwagi na działanie spazmolityczne liść melisy przynosi ulgę w bolesnych skurczach, np. spowodowanych napięciem nerwowym, wzdęciach, a działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, immunostymulujace uzasadnia udział w zmniejszaniu infekcji dróg oddechowych, antyoksydacyjne w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. W medycynie tradycyjnej stosowana jest wspomagająco w nadczynności tarczycy.

Napar z 1-3 łyżeczki (1,5-4,5 g) liści melisy można podawać kilka x dziennie (dobowo 6-18 g), w medycynie tradycyjnej też dla dzieci poniżej 12 r. ż. Liść melisy jest dobrze tolerowany, tylko niekiedy mogą występować nudności, bóle brzucha.

Opisywana jest skuteczność podawania wyciągu z melisy 80 mg z korzeniem kozłka 160 mg 3 x dz przez okres około 1 miesiąca, w zaburzeniach snu z objawami pobudzenia u dzieci poniżej 12 r. ż. Synergizm działania obserwowano dla połączenia korzeń waleriany z szyszkami chmielu (mieszanina 60 mg korzenia kozłka oraz 40 mg ekstraktu z szyszek chmielu, wykazuje aktywność porównywalną z 400 mg wyciągu z korzeni kozłka.

Ziele serdecznika Leonurii cardiacae herba

Leonurus cardiaca L. – serdecznik pospolity

Ziele zawiera diterpeny typu labdanu (leokardyna), ponadto związki takie jak stachydryna, leonuryna oraz aminy: cholina. Zgodnie z FP XI surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,2% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd. Ziele serdecznika działa łagodnie sedatywnie, obniżając objawy napięcia nerwowego, szczególnie zaznaczony jest wpływ kardiosedatywny (zmniejszanie odczucia kołatania serca, zmęczenia mięśnia sercowego, niestabilnego pulsu, nerwobólu serca, po wykluczeniu poważnych chorób).

Wskazaniami są nerwice wegetatywne, dolegliwości sercowe na podłożu nerwowym, nienasilony lęk, łagodne nadciśnienie, objawy nadczynności tarczycy (palpitacje serca, tachykardia), dolegliwości żołądkowo-jelitowe i stany spastyczne w obrębie jelit o podłożu nerwowym oraz zaburzenia okresu przekwitania.

Napar z 1 łyzki=2,5 g na 100 ml, zaleca się pić 2-4 x dz. (1,5- 4,5/3-10 g (jednorazowo/dobowo).

Liść mięty pieprzowej Menthae piperitae folium

Mentha piperita – mięta pieprzowa

Jest mieszańcem M. spicata L. i M. aquatica L. Wymagania FP XI dotyczą zawartości olejku eterycznego 12 mL/ kg / 9 mL/kg dla substancji roślinnej nierozdrobnionej /rozdrobnionej.

Do związków czynnych nalezą olejek eteryczny, zawierający głównie mentol (30-50%) oraz menton, ponadto liczne flawonoidy, kwasy fenolowe. Liść mięty znany jest szczególnie z aktywności spazmolitycznej oraz zwiększającej wydzielanie soków trawiennych, stąd głównymi wskazaniami do stosowania są dolegliwości trawienne, skurczowe, niedostateczne wydzielanie żółci, nudności, wzdęcia, zespół jelita drażliwego, szczególnie jeżeli te dolegliwości mają podłoże nerwowe. Opisywane jest także działanie łagodzące stany napięcia nerwowego, napięciowe bóle głowy przez liść mięty. Dawkowanie: napar z łyżki (ok. 2 g) /szklankę wody pić 3 x dz. (1-3/3-9 g jednorazowo/dobowo).

Kwiat rumianku Matricariae flos

Matricaria recutita L. – rumianek pospolity

Surowiec zgodnie z wymaganiami FP XI powinien zawierać nie mniej niż 4 mL/kg olejku eterycznego oraz 7-glukozyd apigeniny w ilości nie mniejszej niż 0,25%. Do związków czynnych surowca należą olejek eteryczny zawierający seskwiterpeny (głównie chamazulen bisabolol, tlenki bisabololu), spiroetery, kumaryny, flawonoidy (apigenina, 7-glukozyd apigeniny), polisacharydy. Kwiat rumianku ze względu na działanie przeciwskurczowe, przeciwzapalne znajduje zastosowanie w stanach zapalnych oraz spastycznych w obrębie przewodu pokarmowego, też na tle nerwowym, w objawowym leczeniu nienasilonych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, z objawami takimi jak: wzdęcia i skurcze. Za działanie uspokajające, odpowiedzialna jest apigenina, która wykazuje powinowactwo receptorów benzodiazepinowych, działając synergistycznie do GABA, co wyjaśnia zmniejszanie niepokoju, napięcia, lęku oraz regulację zaburzeń snu. Popularna szklanka herbaty z rumianku pita wieczorem znajduje więc uzasadnienie naukowe.

Napary dla osób dorosłych z 1,5 – 4g (2 łyżki to około 3g) 3 -4 x dz.; 6-12 lat 1,5-3 g 2-4 x dz.; 2-6 lat 1-1,5 g; 6 miesięcy – 2 lat 0,1-1 g.

Kwiatostan głogu Crataegi folium cum flore

Surowiec stanowią gałązki z kwiatami zbierane głównie z dwóch gatunków: C. monogyna Jacq. – głóg jednoszyjkowy, C. laevigata (Poiret) DC (= C. oxyacantha L.) – głóg dwuszyjkowy lub ich mieszańców.W celach leczniczych stosowane są też pseudoowoce głogu – Crataegi fructus. Głównymi składnikami kwiatostanu głogu są: flawonoidy (wg FP XI nie mniej niż 1,5%, w przeliczeniu na hiperozyd); pochodne flawanu, w tym procyjanidyny (1-3%), triterpeny; owoców głogu: flawonoidy (0,1-1%); procyjanidyny (wg FP XI nie mniej niż 0,06 % w przeliczeniu na chlorek cyjanidyny), w tym dimeryczne proantocyjanidyny B1– B4; ponadto kwiatostany i owoce zawierają olejek eteryczny; kwasy fenolowe; związki mineralne (głównie sole potasu).

Działają one nasercowo: zwiększają nieznacznie siłę skurczu mięśnia sercowego oraz częstotliwość skurczów serca, jednocześnie w nieznacznym stopniu zwiększają próg pobudliwości mięśnia sercowego. Związki działają też rozszerzająco na mięśnie naczyń wieńcowych i obwodowych, co skutkuje obniżeniem oporów obwodowych i polepszeniem przepływ wieńcowego. Surowce wykazują tez aktywność antyoksydacyjną oraz normalizującą profil lipidowy.

Głóg powoduje niewielkie wzmocnienie pracy i poprawę wydolności mięśnia sercowego, wpływa na normalizowanie rytmu, powoduje działanie sedatywne i nieznacznie obniża ciśnienie krwi. Efektem działania głogu jest łagodzenie objawów przejściowych nerwowych dolegliwości sercowych (np. kołatanie serca, niestabilny puls, nerwobóle) po wykluczeniu poważnych schorzeń, a także poprawa dotlenienia mózgu u pacjentów z miażdżycą. Szczególne znaczenie posiada głóg we wspomaganiu leczenia chorób serca wieku starszego.

Z kwiatostanów zaleca się przyrządzać napary albo odwary albo z 1-2 g surowca w 2-3 dawkach (dobowo maks. 6 g), z owoców napary z 0,3- 1 g surowca 3 x dziennie.

Ziele dziurawca Hyperici herba

Hypericum perforatum – dziurawiec zwyczajny

Zawiera związki z różnych grup chemicznych: naftodiantrony – 0,06-4%, głównie hiperycyna 0,08%; flawonoidy 2-4% pochodne kwercetyny oraz biflawonoidy; pochodne floroglucyny – hyperforyna 4 %, procyjanidyny, garbniki katechinowe do 15%, śladowe ilości ksantonów. Zgodnie z wymaganiami FP XI ziele zbiera się w okresie kwitnienia, a oznaczona zawartość sumy hiperycyn powinna wynosić nie mniej niż 0,08%.

Mechanizm działania oparty jest na hamowaniu monoaminoksydazy (MAOtypu A i B) i katecholo- O -metylotle- notransferazy (COMT) – enzymów odpowiedzialnych za katabolizm neuroprzekaźników (np. serotonina, dopamina, epinefryna, norepinefryna, glutaminianu i kwasu GABA). Pod wpływem dziurawca następuje także uwrażliwienie receptorów serotoninowych (5-HT).

Udowodniono, że zespół związków (hiperycyna, hiperforyna, flawonoidy, procyjanidyny) działa poprzez efekty synergistyczne, addycyjne, antagonistyczne. Nadal nie wiadomo, który składnik ma znaczenie kluczowe, w zmniejszaniu objawów depresji prawdopodobnie najistotniejsza jest hyperycyna, inne związki wpływają na rozpuszczalność, metabolizm i wchłanianie aktywnych składników. Wskazaniem do stosowania są zaburzenia depresyjne o przebiegu łagodnym do umiarkowanego (niepokój, bóle głowy, objawy zmęczenia, utrata apetytu, zaburzenia snu, też w okresie menopauzy), wymieniana jest też skuteczność w nadpobudliwości ruchowej ADHD, sezonowych zaburzeniach afektywnych. Dziurawiec działa rozkurczająco mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, zmniejszając objawy niestrawności, niedostatecznej ilości żółci, stanów zapalnych wątroby.

Skuteczność w objawowym leczeniu łagodnych zaburzeń depresyjnych udowodniono dla wyciągu suchego zawierającego 0,1-0,3% hiperycyn, nie mniej niż 6% flawonoidów, nie więcej niż 6% hyperforyn, który posiada status produktu leczniczego o ugruntowanym działaniu leczniczym. W próbach z udziałem pacjentów z łagodną depresją wykazano, że standaryzowany wyciąg jest skuteczniejszy od placebo, a efekt jego działania jest porównywalny z np. 20 mg fluoksetyny, 100-150 mg imipraminy, 50 mg sertraliny.

Przy stosowaniu dziurawca dochodzi do zwiększenia wrażliwości na promieniowanie UV, szczególnie u osób z jasną karnacją, objawy fototoksyczności pojawiają się rzadko. Należy pacjentom zwracać uwagą na możliwość interakcji dziurawca z lekami syntetycznymi, wynikającej z indukowania przez ziele enzymów cytochromu P-450 (izoenzymów CYP 3A4, CYP 2C9, CYP 2C19 CYP 450) oraz glikoproteiny P (białko biorące udział w transporcie leków), co powoduje szybszy metabolizm substancji metabolizowanych przez te enzymy i utrudnianie osiągania miejsc docelowych, zapobiegania kumulacji zmniejszenie stężenia, skuteczności leku. Zaobserwowano interakcje dziurawca z digoksyną; preparatmi przeciwdepresyjnymi jak: Amitryptylina, Sertralina; przeciwprostatowymi: Finasteryd; przeciwalergicznymi: feksofenadyna; przeciwdrgawkowymi: fenytoina, karbamazepina, fenobarbital, z Simwastatyną, z przeciwmigrenowymi tryptanami; przeciwzakrzepowymi: warfaryną, immunosupresyjnymi: Cyklosporyna, Takrolimus; przeciwretrowirusom: Indinawir; przeciwgruźliczymi: Ryfampicyn cytostatykami: Irinotekan; przeciwgrzybiczymi: Klotrymazol; doustnymi antykoncepcyjnymi. Należy zachować ostrożność przy stosowaniu u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, opisano przypadki wystąpienia manii lub hipomanii u chorych na depresję dwubiegunową oraz psychozy u pacjentów ze schizofrenią (w remisji) przy samoleczeniu dziurawcem. Dziurawca nie można stosować z lekami które mogą fotouczulać.

Leki roślinne są popularne w farmakoterapii, zwykle można je stosować długotrwale, najczęściej nie dają one skutków odstawienia – w odróżnieniu od syntetycznych. Znane na rynku farmaceutycznym preparaty roślinne mają formę pojedynczych ziół (zioła sypane lub fix), mieszanek ziołowych, tabletek, np. Tabletki uspokajające (tabletki korzeń kozłka 170 mg, szyszka chmielu 50 mg, liść melisy 5mg, ziele serdecznika 50 mg), OPTIMUM (tabletki powlekane korzeń kozłka 170 mg, szyszka chmielu 50 mg, liść melisy 5mg, ziele serdecznika 50 mg), Zioła uspokajające (do zaparzania – korzeń kozłka 0,90 g, kwiatostan głogu 0,60 g , liść melisy 0,45 g, szyszka chmielu 0,45 g, liść mięty pieprzowej 0,30 g, koszyczek rumianku 0,30 g), Valdix (Korzeń kozłka 400 mg), VALDIX EXTRAKT (355 mg wyciągu z korzenia kozłka (3-4:1)), Hyperherba (Ziele dziurawca 330 mg), Liść melisy, Kwiatostan głogu.

Prof. dr hab. Wiesława Bylka jest emerytowanym profesorem Katedry i Zakładu Farmakognozji w Poznaniu. Od 1979 doktor farmacji, habilitacja 2005, tytuł profesora nauk farmaceutycznych 2014 r. Współautor licznych prac eksperymentalnych i poglądowych oraz skryptów z farmakognozji dla studentów.