Choroba lokomocyjna (kinetoza) dotyka osoby nadwrażliwe, u których ruchy głowy, wywołane wstrząsami, podrażniają błędnik i zaburzają jego funkcje.

Może być wywołana podczas podróży różnymi środkami transportu, także urządzeniami w wesołym miasteczku. Czasem mogą ją spowodować bodźce czysto wizualne, jak filmy, gry wideo lub stymulatory lotów. Najczęściej efektem są zawroty i bóle głowy, nudności, czasem wymioty, blada skóra, zimne poty, zwiększone wydzielanie śliny, uczucie zmęczenia, problemy z równowagą.

Postępowanie niefarmakologiczne

zalecane osobom, których dotyka choroba lokomocyjna, obejmuje odpowiedni wybór środka transportu (koleją, większym samochodem), siadanie w środkach transportu na miejscach, gdzie są mniejsze wstrząsy, zgodnie z kierunkiem jazdy, patrzenie na linię horyzontu, a nie na poruszające się obiekty, w miarę możliwości pozycja leżąca lub półleżąca, wyjście na świeże powietrze przy uczuciach nudności, chłodne okłady na czoło. Zalecany jest lekki posiłek przed podróżą.

Jedną z bardziej skutecznych terapii choroby lokomocyjnej jest adaptacja (zmniejszona odpowiedź po ciągłej stymulacji układu receptorowego). Powtarzanie lub ciągłe narażanie na ruch u większości osób może powodować spadek reakcji na chorobę lokomocyjną.

Medycyna Wschodu proponuje w przypadku nudności uciskanie punktów akupresurowych: K-K9 (na środkowym paliczku czwartego palca u obu rąk – Korea) lub P-6 (w odległości trzech palców od zgięcia nadgarstka – Chiny). Skuteczność tych metod została zweryfikowana w próbach klinicznych. Chociaż możliwe jest uciskanie tych miejsc palcami, to dostępne są też gotowe opaski.

Postępowanie farmakologiczne

obejmuje stosowanie leków m.in. przeciwhistaminowych (np. blokujące receptory H1) i antycholinergicznych – skopolamina (alkaloid obecny m.in. w liściach bielunia, dostępny do stosowania transdermalnego), która w badaniach działała równoważnie z lekami przeciwhistaminowymi w zapobieganiu objawom choroby lokomocyjnej. Wszystkie te leki mogą wywoływać działania niepożądane: senność, niewyraźne widzenie, zawroty głowy lub suchość w jamie ustnej.

Roślinne leki łagodzące objawy choroby lokomocyjnej, oparte są głównie na sproszkowanym kłączu imbiru lub wyciągach z tego surowca. Rzadziej wymienia się liść mięty, niekiedy korzeń lukrecji Liquiritiae radix, ziele mierznicy czarnej Ballotae nigrae herba, kwiat rumianku Matricariae flos, ziele wiązówki Filipendulae ulmariae herba. (Patrz Piśmiennictwo 1-4).

Kłącze imbiru Zingiberis rhizoma

otrzymywane jest z Zingiber officinale Roscoe, pochodzącego z Azji Południowo-Wschodniej. Gatunek ten osiąga wysokość do 1,5 m. Jest szeroko wykorzystywany w całej Azji, szczególnie w Chinach i Indiach, od co najmniej 5 tysięcy lat.

Kłącze imbiru zawiera lotne składniki (min. 15 mg/kg olejku eterycznego), głównie seskwiterpeny (α-zingiberen, β-seskwifelandren, β-bisabolen, α-farnesen, ar-kurkumen-zingiberol), także monoterpeny (kamfen, β-felandren, cyneol, geraniol, kurkumen, cytral, terpineol, borneol). Charakterystyczne są składniki fenolowe o ostrym smaku. W świeżym surowcu dominują gingerole, głównie 6-gingerol, któremu towarzyszą 8- i 10-gingerole, ulegające podczas suszenia odwodnieniu do odpowiednich szogaoli, a następnie dalszej redukcji do odpowiednich paradoli. Inne składniki to alkaloid pirydynowy, skrobia, lipidy, białka i związki mineralne.

W medycynie chińskiej i indyjskiej kłącze imbiru jest składnikiem leków ziołowych w katarze, reumatyzmie, zaparciach, wymiotach i zaburzeniach trawiennych, także w chorobach skóry, otyłości, bólu zębów, głowy.

Badania farmakologiczne in vitro, in vivo i kliniczne wykazały, że wyciągi z kłączy imbiru i jego składniki wykazują szereg aktywności.

Kłącze imbiru jest też przyprawą o długoletnim stosowaniu, obecnie popularną na całym świecie, również w Polsce. FDA umieściła kłącze imbiru na liście bezpiecznych dodatków do żywności GRAS (Generally Recognized As Safe), bez ograniczeń w stosowaniu.

Właściwości przeciwwymiotne

W badaniach in vitro wyciągów uzyskanych z kłączy imbiru przy pomocy różnych rozpuszczalników (aceton, heksan, metanol), a także 6-, 8- i 10-gingeroli oraz 6-szogaolu w różnych modelach doświadczalnych, na izolowanych jelitach, żołądku różnych zwierząt (świnki morskie, myszy, szczury) obserwowano efekt spazmolityczny, zależny od dawki, poprzez hamowanie receptorów 5-hydroksytryptaminy 3 (5-HT3). Większość badań na zwierzątach (in vivo) wykazała, że ekstrakty z kłączy imbiru ułatwiają opróżnianie żołądka i przyspieszają tranzyt przez przewód pokarmowy. W badaniu aktywności przeciwwymiotnej (modele wymiotów u zwierząt) obserwowano zmniejszenie nudności po podawaniu wyciągów z kłączy imbiru. Uznano, że za aktywność przeciwwymiotną odpowiedzialne są gingerole i szogaole. Chociaż mechanizm działania związany jest głównie z hamowaniem receptorów 5-HT3, to w aktywność włączony jest wpływ na inne receptory (cholinergiczne, waniloidowe), zaangażowane w skurcz mięśni gładkich w układzie żołądkowo-jelitowym.

Badano też wpływ kłącza imbiru na nudności i wymioty pooperacyjne u ludzi, stosując najczęściej pojedyncze dawki 1.000 mg na godzinę przed narkozą, mierząc w odpowiednich skalach epizody nudności i wymiotów podczas pierwszych 24 h po operacji. Cztery spośród ośmiu badań wykazały znaczące, chociaż niewielkie, ale klinicznie istotne zmniejszenie nudności i wymiotów.

Jedna z ostatnich metaanaliz wykazała skuteczność imbiru w zapobieganiu pooperacyjnym nudnościom i wymiotom.

W 10 randomizowanych badaniach, dotyczących skuteczności imbiru w nudnościach i wymiotach spowodowanych ciążą, porównywanych z grupą placebo, otrzymującą dimenhydrat bądź witaminę B6, wykorzystując różne skale do pomiaru skuteczności stosowanych dawek (1.000-1.500 mg, najczęściej przez 3-4 dni, w jednym badaniu podawano imbir przez 3 tygodnie), wykazano, że imbir zapobiegał nudnościom i wymiotom w pierwszym trymestrze ciąży w sposób istotny klinicznie.

Badano też skuteczność kłącza imbiru w nudnościach i wymiotach wywołanych chemioterapią, chociaż wyniki tych badań nie dostarczyły przekonujących dowodów na skuteczność imbiru w tym zakresie, co być może jednak wynikało z niewłaściwej metodologii.

Spośród ośmiu randomizowanych badań skuteczności imbiru w chorobie lokomocyjnej, pięć badań przeprowadzono z wykorzystaniem fotela obrotowego, a dwa dotyczyły prawdziwych sytuacji. Stosowano najczęściej pojedyncze dawki sproszkowanego korzenia imbiru (500-1.000 mg u dorosłych, 250-500 mg u dzieci przez 2 dni), podawanych profilaktycznie, przed wywołaniem objawów. I w tym wypadku efekty były istotne klinicznie, lepsze niż w grupie z placebo i porównywalne z innymi lekami.

HMPC

czyli Komitet do Spraw Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC – Committtee on Herbal Medicinal Products) przy Europejskiej Agencji Leków (EMA – European Medicines Agency) stwierdził, że kłącze imbiru może być stosowane u dorosłych w celu zapobiegania nudnościom i wymiotom w chorobie lokomocyjnej (1-2 g na godzinę przed rozpoczęciem podróży), ale nie zaleca dzieciom i młodzieży w wieku poniżej 18 lat. Biorąc pod uwagę długotrwałe stosowanie, imbir może być użyty u dorosłych (180 mg trzy razy dziennie w razie potrzeby (również nie zaleca się dzieciom i młodzieży w wieku poniżej 18 lat) w objawach łagodnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych (wzdęcia) oraz u dorosłych i dzieci, w wieku 6 lat i starszych, profilaktycznie w zwalczaniu objawów choroby lokomocyjnej (młodzież, dorośli i osoby starsze 750 mg pół godziny przed podróżą; dzieci w wieku od 6-12 lat 250 lub 500 mg pół godziny przed podróżą); stosowanie u dzieci poniżej 6 lat nie jest zalecane.

Łagodne działania niepożądane obserwowano u 1-10 na 100 pacjentów: odbijania, zgaga, nudności.

Mechanizm działania imbiru

na żołądek i jelita nie jest do końca znany, ale uważa się, że blokując receptory serotoninowe 5HT3, biorące udział w skurczu mięśni gładkich, zapobiega przyłączeniu się serotoniny do tych receptorów, co spowodowałoby nudności i wymioty. Wnioski HMPC na temat stosowania kłączy imbiru, w celu zapobiegania nudnościom i wymiotom w chorobie lokomocyjnej, opierają się na ich „ugruntowanym zastosowaniu” w tym wskazaniu, co oznacza, że są dane bibliograficzne zpewniające naukowe dowody ich skuteczności i bezpieczeństwa, podczas wykorzystywania w ten sposób imbiru w okresie co najmniej 10 lat w UE. Wyniki badań klinicznych wziętych pod uwagę wykazały, że:

imbir był skuteczniejszy niż placebo (leczenie obojętne) i równie skuteczny jak inne leki w zapobieganiu chorobie lokomocyjnej.

Wnioski HMPC, dotyczące stosowania kłączy imbiru w zapobieganiu objawom choroby lokomocyjnej i łagodnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, są oparte na „tradycyjnym stosowaniu” w tych wskazaniach. Oznacza to, że chociaż nie ma wystarczających dowodów z badań klinicznych, to skuteczność jest wiarygodna i są dowody, że były one bezpiecznie stosowane w tym zakresie co najmniej 30 lat (w tym co najmniej 15 lat w UE), te zastosowania nie wymagają nadzoru medycznego. W randomizowanym badaniu potwierdzono też skuteczność w profilaktyce nudności, spowodowanych chorobą lokomocyjną, wdychania mieszaniny olejków eterycznych z Zingiber officinalae, Lavandula angustifolia, Mentha spicata i M. piperita.

INNE DZIAŁANIA KŁĄCZY IMBIRU

Przeciwzapalne

Wyniki przeprowadzonych badań in vitro i na zwierzętach wykazały, że zarówno świeże kłącze imbiru, jak i wyciągi, wykazują działanie przeciwzapalne. Aktywnymi związkami są gingerole i szogaole, a mechanizm działania związany jest z hamowaniem metabolizmu kwasu arachidonowego poprzez wpływ na COX-2 (zmniejszenie poziomu prozapalnych prostaglandyn i tromboksanów) oraz LOX (zmniejszenie poziomu prozapalnych leukotrienów). Rolę w działaniu przeciwzapalnym odgrywa też bezpośrednie hamowanie genów czynników prozapalnych, np. cytokin. Badania in vivo wykazały, że 6-paradol (produkt metabolizmu 6-szogaolu) znacznie silniej działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo i przeciwgorączkowo niż 6-szogaol.

Antyoksydacyjne

Świeży korzeń imbiru i alkoholowe wyciągi wykazują in vitro i w badaniach na zwierzętach działanie przeciwutleniające, za które są prawdopodobnie odpowiedzialne 6-gingerol i 6-szogaol.

Przeciwzakrzepowe

Szereg badań in vitro wykazało hamowanie tworzenia się tromboksanu TXB, przez wpływ ekstraktów z kłączy imbiru na różne czynniki (np. COX) w płytkach krwi. Uważa się, że za aktywność odpowiadają gingerole (8-gingerol i 8-paradol), które hamują aktywność płytek krwi.

Wpływ na poziom lipidów i glukozy

Liczne badania wykazały, że różne ekstrakty z imbiru zmniejszały stężenia lipidów, glukozy i insuliny w osoczu zwierząt z wywołaną hiperlipidemią i hiperglikemią. Wyciąg wodny z kłączy imbiru obniżał u szczurów na diecie wysokotłuszczowej poziom cholesterolu LDL, VDL i triglicerydów, a podwyższał poziom HDL, prawdopodobnie przez wpływ na ekspresję receptorów w wątrobie: LDL (zwiększenie eliminacji cholesterolu) i 3-hydroksy, 3 -metyloglutarylo koenzymu A (zmniejszenie syntezy cholesterolu).

Różne wyciągi z kłączy imbiru obniżały poziom glukozy w osoczu różnych zwierząt, a etanolowy wyciąg chronił szczury przed zaburzeniami metabolicznymi, wywołanymi dietą wysokotłuszczową. Za działanie częściowo mogą być odpowiedzialne 6-gingerol i 6-szogaol.

Wpływ na układ sercowo-naczyniowy

Nieliczne badania sugerują korzystny wpływ na mięsień sercowy i obniżenie ciśnienia.

Działanie przeciwnowotworowe

Korzeń imbiru i składniki fenolowe, poprzez różne mechanizmy, wywierają wpływ na komórki nowotworowe (in vitro i in vivo), a także działają profilaktycznie.

Działanie przeciw infekcjom

Ekstrakty z imbiru w badaniach in vitro działały przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo i przeciwrobaczo. Brak jest badań na zwierzętach. W jednym z badań potwierdzono aktywność przeciwwirusową (przeciw syncytialnemu wirusowi oddechowemu – RSV) wyciągu wodnego ze świeżego, a nie suszonego surowca, poprzez zwiększenie tworzenia interferonu-β.

W tradycyjnej medycynie chińskiej korzeń imbiru jest zalecany w grypie i w przeziębieniu.

Inne aktywności

Sugerowane jest działanie neuroochronne, co może mieć znaczenie w chorobach neurodegeneracyjnych. Niewystarczające są dane na temat potencjalnego działania przeciwbólowego i termogenicznego kłączy imbiru (Piśmiennictwo 5-16).

INNE SUROWCE PRZECIWWYMIOTNE

Liść mięty pieprzowej Menthae piperitae folium

otrzymywany jest z uprawianego gatunku Mentha piperita L. Liście zawierają liczne składniki lotne (mentol i menton, limonen, cyneol, mentofuran, izomenton, pulegon, karwon i inne), flawonoidy (m.in.7-glukozyd luteoliny, hesperydyna, eriocytryna), kwasy fenolowe (kwas rozmarynowy), triterpeny i inne.

Wyniki badań in vitro liści mięty pieprzowej wskazują na działanie antyoksydacyjne, przeciwdrobnoustrojowe i przeciwskurczowe. Badania in vivo potwierdziły wpływ na przewód pokarmowy: wiatropędne, zwiększające wydzielanie żółci, przeciwskurczowe, zmniejszające napięcie zwieracza przełyku, uwożliwiające usunięcie nagromadzonego powietrza, a także antyalergiczne (hamowanie uwalniania histaminy), uspokajające i moczopędne oraz przeciwzapalne i przeciwbólowe. Dane literaturowe wskazują na działanie łagodzące nudności i przeciwwymiotne, spowodowane różnymi czynnikami, m.in. chemioterapią i chorobą lokomocyjną. Według EMA liść mięty pieprzowej należy do grupy leków tradycyjnych, zalecanych w łagodzeniu objawów zaburzeń trawiennych, takich jak niestrawność i wzdęcia. Niektórzy zalecają w czasie podróży popijać herbatkę z liści mięty (Piśmiennictwo 17-18).

Ziele mierznicy czarnej Ballotae nigrae herba

otrzymywane z Ballota nigra L., o zawartości nie mniejszej niż 1,5% pochodnych kwasu orto-dihydroksycynamonowego, w przeliczeniu na akteozyd. Zawiera również inne fenylopropanoidy glikozydowe (m.in. forsytozyd B, ballotetrozyd, lawandulifoliozyd, arenariozyd), a także nieglikozydowe (kwas kawoilo-jabłkowy), laktony diterpenowe (marubina, balonigryna, ballotenol), glikozydy flawonoidowe, garbniki, związki lotne, saponiny, kwas kawoilo-jabłkowy i inne. Badania aktywności są nieliczne, dotyczą działania przeciwdrobnoustrojowego, antyoksydacyjnego; najciekawsze dotyczą aktywności uspokajającej i przeciwdepresyjnej. Działanie uspokajające może wynikać z wiązania się fenylopropanoidów glikozydowych i kwasu kawoilo-jabłkowego do receptorów benzodiazepinowych, dopaminergicznych i morfinowych w mózgu, co wykazano na izolowanych receptorach z mózgu szczura. Niektóre dane medycyny tradycyjnej sugerują, że ziele mierznicy może być skuteczne jako środek przeciwwymiotny, szczególnie gdy przyczyna związana jest z układem nerwowym, a nie trawiennym, tak jak w chorobie lokomocyjnej, gdy przyczyny nudności są związane z podrażnieniem błędnika lub spowodowane stresem i lękiem. Zaleca się łączenie ziela mierznicy czarnej z kwiatami rumianku i zielem wiązówki błotnej (Piśmiennictwo 19-20).

***

Spośród roślinnych surowców – zalecanych w nudnościach i wymiotach spowodowanych chorobą lokomocyjną, ale też chemioterapią, po narkozie lub w okresie ciąży (tu zaleca się ostrożność) – jedynie kłącze imbiru ma skuteczność potwierdzoną badaniami klinicznymi. Należy pamiętać o stosowaniu surowca bądź preparatów na bazie kłączy imbiru profilaktycznie, aby zapobiegać wystąpieniu nudności i wymiotów. Potwierdzono też wielokierunkowy wpływ kłączy imbiru na organizm człowieka, również hamujące przyłączenie się niektórych wirusów i ich internalizację, co może zapobiec infekcji.

prof. dr hab. Irena Matławska

Prof. dr hab. farm. Irena Matławska pracowała od 1966 w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji AM w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Medyczny). W latach 1997-2014 była kierownikiem tej Katedry. Autorka prac doświadczalnych w zakresie izolacji i identyfikacji flawonoidów, kwasów fenolowych, także niektórych aktywności biologicznych, prac poglądowych na temat wykorzystania surowców roślinnych w lecznictwie. Współautorka skryptów z farmakognozji dla studentów farmacji. Aktualnie jest wykładowcą w Wyższej Szkole Edukacji i Terapii w Poznaniu (Wydział Fizjoterapii i Kosmetologia) oraz w Wielkopolskiej Szkole Medycznej w Poznaniu.

Piśmiennictwo:1. Schmäl F. Neuronal Mechanisms and the treatment of motion sickness. Pharmacology 91 (3-4), 2013: 229-41; 2. Yarnell E. Herbs for motion sickness. Alternative and Complementary Therapies 22 (2) 2016; 3. The Cochrane Library. Acupressure for motion sickness (Protocol). 2008, Issue 2; 4. Bertalanffy P. Korean Hand Acupressure for Motion Sickness in Prehospital Trauma Care: A Prospective, Randomized, Double-Blinded Trial in a Geriatric Population. Anesthesia & Analgesia: 2004 98 (1) 2004: 220-23; 5. Community herbal monograph on Zingiber officinale Roscoe, rhizoma EMA/HMPC/749154/2010; 6. Feng Shao i inni. A new pyridine alkaloid from Zingiberis rhizoma. Nat. Prod. Res. 31(13), 2017: 1486-89; 7. Mehdi Sharifi-Rad. Plants of the Genus Zingiber as a Source of Bioactive Phytochemicals: From Tradition to Pharmacy. Molecules 2017, 22(12), 2145; 8. Chrubasik S. Zingiberis rhizoma: A comprehensive review on the ginger effect and efficacy profiles. Phytomedicine 12 (9) 2005: 684-701; 9. Przysłubski D. i inni. In Search of Panacea-Review of Recent Studies Concerning Nature-Derived Anticancer Agents. Nutrients. 11, 1426, 2019: 38; 10. Daisuke T. Pharmacokinetics of 6-shogaol, a pungent ingredient of Zingiberis rhizoma, and the anti-inflammatory activity of its metabolite, 6-paradol. J. Trad. Med. 30 (5) 2013:199-205; 11. Princy Louis Palatty i inni. Ginger in the Prevention of Nausea and Vomiting: A Review, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 53 (7) 2013: 659-69; 12. Jung San Chang. Fresh Ginger (Zingiber Officinale) Has Anti-Viral Activity Against Human Respiratory Syncytial Virus in Human Respiratory Tract Cell Lines. J. Ethnopharmacol. 145 (1), 2013: 146-51; 13. Jeong, Gil-Saeng i inni. Neuroprotective Effects of the Extract of Zingiberis rhizome. Korean J. Pharmacognosy 41(3) 2010: 190-95; 14. Seo J., Oh M.S., Jang Y.P., Kim J.H. Apoptosis Induction Effect of Zingiberis rhizoma Extract in Microglia BV-2 Cells. Int. J. Oral Biol. 42 (1) 2017: 9-15; 15. Yan Dong. Pharmacological effects and clinical applications of Zingiber officinale and its processed products. China J. Chinese Mat. Med. 24, 2018; 16. Post-White J., Nichols W. Randomized trial testing of QueaseEase™ essential ois for motion sickness. Int. J. of Essential Oil Therapeutics 1, 2007: 158-66; 17. Tayarani-Najaran Z i inni. Antiemetic activity of volatile oil from Mentha spicata and Mentha × piperita in chemotherapy-induced nausea and vomiting. Ecancermedicalscience 2013; 7: 290; 18. European Union herbal monograph on Mentha x piperita L., folium EMA/HMPC/572705/2014; 19. Bylka W., Studzińska-Sroka E., Znajdek-Awiżeń P. Stan badań nad zielem mierznicy czarnej (Ballotae nigrae herba). Postępy Fitoterapii 3/2014: 180-83; 20. https://www.herbal-supplement-resource.com/black-horehound-benefits.html.