prof. Ilona Kaczmarczyk-Żebrowska

mgr Arkadiusz Ciołkowski

Problemy ze wzrokiem dotyczą dziś prawie połowy ludzi na świecie. Schorzenia i dolegliwości okulistyczne mogą być spowodowane nieodpowiednim trybem życia, w tym długotrwałym przebywaniem przed ekranem komputera, starzeniem się organizmu, mikroorganizmami czy urazami narządu wzroku. Wpływają nie tylko na proces widzenia, ale także na komfort i jakość codziennego życia. W leczeniu chorób okulistycznych surowce zielarskie są stosowane zewnętrznie w postaci kropli do oczu, okładów, przemywań i przymoczek.

Alergiczne zapalenie spojówek

to najczęściej występująca choroba alergiczna oczu. Pojawia się u 6-30% dorosłych oraz u 30% dzieci. Obok alergicznego zapalenia spojówek, statystycznie najczęstszą chorobą spojówek jest

Bakteryjne zapalenie spojówek

które może być wynikiem infekcji gronkowcem (złocistym, naskórkowym), paciorkowcem (głównie dwoinką zapalenia płuc) lub Haemophilus influenzae.

Dobroczynny świetlik

Rośliny lecznicze, stosowane zewnętrznie w alergicznym lub bakteryjnym zapaleniu spojówek, to przede wszystkim świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana), znany także jako świetlik lekarski. Roślina ta jest półpasożytem (pobiera wodę z gleby, wykorzystując korzenie innych roślin, najczęściej traw), występuje w środowisku podmokłym w całej Europie. Surowcem zielarskim jest ziele świetlika, zawierające m. in. irydoidy (aukubina, katalpol), flawonoidy, lignany i garbniki. Już w średniowieczu ceniono pozytywny wpływ świetlika na oczy, a współczesne badania naukowe jedynie potwierdziły jego działanie przeciwuczuleniowe, przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. To dlatego ziele świetlika jest polecane w stanach zapalnych spojówek różnego pochodzenia oraz w leczeniu wspomagającym jęczmienia na powiekach.

Wyciągi z ziela świetlika często stanowią składnik kropli do oczu o działaniu przeciwuczuleniowym, łagodzącym podrażnienia, kojącym, zmniejszającym zaczerwienienie i chroniącym oczy przed promieniowaniem UV.

Napary z ziela świetlika

mogą posłużyć do przygotowania okładów na powieki:

• 1 płaską łyżkę stołową sypanego ziela świetlika zalać ½ szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 30’. Przecedzić, mocno odciskając zioła. Wacik kosmetyczny namoczony w przestudzonym naparze (może być o temperaturze pokojowej) przykładać na powieki kilka razy dziennie na 10-15’;
• 2 saszetki ziela świetlika zalać ½ szklanki wrzącej wody i odstawić do całkowitego przestygnięcia. Saszetki delikatnie odcisnąć i przyłożyć na powieki. Powtarzać 2-3 razy dziennie. Czas trwania okładu 15’.

Stosowanie zarówno kropli do oczu, jak i okładów z ziela świetlika, może być przyczyną swędzenia lub pieczenia oczu, nadwrażliwości na światło, okresowo może też dojść do pogorszenia ostrości widzenia.

Wyciągi z ziela świetlika bywają dodawane do kosmetyków, przeznaczonych dla osób ze skłonnościami do obrzęku powiek i ich przebarwień, gdyż mają właściwości rozjaśniające skórę i uszczelniające naczynia krwionośne.

Rumianek od pokoleń

W zapaleniu alergicznym i bakteryjnym spojówek, do okładów na powieki można wykorzystać, prócz ziela świetlika, również kwiat rumianku, kwiat nagietka czy ziele fiołka trójbarwnego (nazywanego bratkiem). Te surowce zielarskie mają działanie przeciwzapalne, łagodzące podrażnienia, zmniejszają przekrwienie oczu i obrzęk powiek. Znane są od pokoleń:

• saszetkę wybranego surowca zalać ¹/₃ szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem do pełnego ostygnięcia. Wstawić do lodówki na kwadrans w celu schłodzenia. Saszetki delikatnie odcisnąć i nakładać chłodne na powieki 2-3 razy dziennie po 10-15’. Jeśli taki okład jest odczuwany jako zbyt chłodny i powoduje dyskomfort, można posłużyć się okładem o temperaturze pokojowej. Do każdego okładu stosujemy świeże saszetki.

Do zwilżania kompresów pomocne mogą być inne surowce zielarskie:

• ziele krwawnika: 1 czubatą łyżkę stołową ziół zalać w termosie ½ szklanki wrzącej wody, odstawić na 20’ i przecedzić. Ciepłym, ale nigdy gorącym naparem zwilżyć płatek kosmetyczny i przykładać na 20’, 2-3 razy dziennie;
•  kwiat bławatka: przygotowanie i stosowanie jak wyżej;
• ziele nostrzyka: 1 płaską łyżkę stołową ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 3’. Odstawić do przestudzenia tak, aby okład nie groził już poparzeniem okolic oczu, przecedzić. Nasączyć płatek kosmetyczny, delikatnie odcisnąć i przykładać na powiekę na 15’, 2-3 razy dziennie;
• ziele skrzypu: 1 płaską łyżkę stołową ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 15’. Odstawić na kwadrans i przecedzić. Stosować jak wyżej.
•  

Kłopotliwy jęczmień

Ciepłe okłady z wymienionych surowców zielarskich mogą przynieść ulgę także w przypadku jęczmienia (zakażenie gronkowcem gruczołów Molla, gruczołów Zeissa lub gruczołów Meiboma) oraz gradówki (stan zapalny gruczołów Meiboma).

Oczar wirginijski

Hamamelis virginiana to północnoamerykańska roślina lecznicza. W liściu oczaru występują garbniki, które odpowiadają za działanie przeciwzapalne, uszczelniające naczynia krwionośne, zmniejszają zaczerwienienie i pieczenie oczu, dlatego wyciągi z liścia są składnikami kropli do oczu, wskazanych w podrażnieniach wywołanych m.in. uczuleniem, zanieczyszczeniami, klimatyzacją i ostrym światłem.

Wąkrota azjatycka

Ulgę w alergicznym lub bakteryjnym zapaleniu spojówek mogą przynieść krople zawierające wyciągi z ziela wąkroty, znanej też pod nazwą zwyczajową wąkrotka azjatycka Centella asiatica lub Gotu kola. Oprócz przeciwalergicznego, wykazuje także działanie przeciwzapalne, regeneracyjne, uszczelniające naczynia krwionośne oraz antyoksydacyjne.

Herbata, miłorząb, borówka

Prócz wymienionych surowców zielarskich, do produkcji kropli do oczu wykorzystuje się też wyciągi z liścia zielonej herbaty, liścia miłorzębu dwuklapowego czy owocu borówki czernicy. Mimo że wymienione surowce zielarskie uważa się za bezpieczne, w niektórych przypadkach może wystąpić reakcja alergiczna, związana z indywidualną nietolerancją na daną roślinę.

Nużyca (demodekoza)

wywoływana jest przez roztocze – nużeńca ludzkiego. Pasożyt ten odżywia się nabłonkiem i wydzielinami gruczołów. Terapia nużycy powiek opiera się przede wszystkim na gotowych preparatach z wyciągami ziołowymi, przeznaczonych do leczenia i higieny brzegów powiek. Przeciwnużycowe działanie ma olejek z drzewa herbacianego (pozyskiwany z liści – Melaleuca Alternifolia Leaf Oil), przede wszystkim jego dwa główne składniki: 4-terpineol (terpinen-4-ol) i 1,8-cyneol. Należy stosować tylko gotowe preparaty do przemywania i higieny powiek, zawierające olejek z drzewa herbacianego, nie wolno stosować samego olejku bezpośrednio na skórę.

W przypadku nużycy warto zastosować ciepłe okłady rozgrzewające złogi łojowe, zlokalizowane na brzegu powiek, co ułatwia ich usunięcie. Może do tego służyć napar uzyskany z mieszanki ziołowej:

• korzeń mydlnicy 50 g, korzeń lukrecji 50 g, kłącze tataraku 50 g, korzeń arcydzięgla 25 g. 2 czubate łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać ½ l wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i przelać do termosu na 30’. Przecedzić. W uzyskanym naparze namoczyć gazę, odcisnąć i przykładać na powieki 20’ 2-3 razy dziennie.

Prócz okładów, warto wykorzystać do przemywania powiek napar otrzymany z mieszanki ziołowej:

• ziele tymianku 50 g, kwiat wrotyczu 50 g, ziele piołunu 25 g, korzeń mydlnicy 10 g. 2 czubate łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać ½ l wrzącej wody. Doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem na ½ godziny. Dolać 1 l letniej wody i wymieszać. Odstawić na 5’ i przecedzić. Obmywać skórę twarzy (w tym okolice oczu) uzyskanym ciepłym płynem, następnie spłukać wodą. Stosować rano i wieczorem.

U osób nadwrażliwych mieszanka może powodować podrażnienia. Leczenie nużycy powiek nie należy do łatwych, jest długotrwałe (minimum 2 miesiące) i powinno się charakteryzować systematycznością.

Zespół suchego oka

występuje u około 17% osób dorosłych. Przyczyna zespołu suchego oka to nieprawidłowy skład filmu łzowego i/lub jego nadmierne parowanie. W konsekwencji rogówka i spojówka jest słabo nawilżona i niedożywiona. Prócz kropli do oczu, ulgę w zespole suchego oka może przynieść odpowiednie nawilżanie pomieszczeń. W specjalistycznych nawilżaczach powietrza zamiast wody warto użyć naparu nagietkowego:

• 3 czubate łyżki stołowe suszonych kwiatów nagietka zalać 1 l wrzącej wody, odstawić na 30’, i przecedzić, mocno odciskając zioła. Przelać do zbiornika w nawilżaczu.

Zespół suchego oka jest jednym z objawów dobrze znanego nam dziś, powszechnego zjawiska:

Syndrom widzenia komputerowego

występuje u osób długotrwale i systematycznie wpatrujących się w ekrany monitorów komputerowych, telewizorów, laptopów, telefonów komórkowych i tym podobnych urządzeń.

Po zakończeniu patrzenia w ekran/monitor poleca się ciepłe okłady ziołowe na powieki o działaniu nawilżającym, regenerującym i przeciwzapalnym, z wykorzystaniem naparów z czarnej lub zielonej herbaty, kwiatu bławatka, kwiatu nagietka, kwiatu rumianku, ziela świetlika, liścia babki lancetowatej lub ziela serdecznika:

• 1 czubatą łyżkę stołową wybranego surowca zalać w termosie 1 szklanką wrzącej wody i odstawić na 45’. Przecedzić, mocno odciskając zioła. Nawilżyć płatek kosmetyczny lub gazę jałową naparem i po upewnieniu się, czy nie jest zbyt gorący, przykładać na powieki i okolicę oczu na 20’. Przygotowaną porcję naparu zużyć w ciągu jednego dnia.
•  

Niebezpieczne urazy

Prócz wymienionych chorób okulistycznych, często dochodzi do urazów, zranień czy otarcia powiek, na skutek działania czynników mechanicznych, termicznych lub chemicznych. Po uzgodnieniu z lekarzem, można stosować okłady na powieki, w celu uzyskania działania regenerującego, przeciwzapalnego i łagodzącego uczucie bólu lub dyskomfortu:

• napar nagietkowo-rumiankowy – oba surowce dokładnie wymieszać w proporcji 2:1 (kwiat nagietka 2 łyżki stołowe, kwiat rumianku 1 łyżka stołowa), 1 czubatą łyżkę stołową powstałej mieszanki zalać w termosie ½ szklanki wrzącej wody, odstawić na 30’ i przecedzić, mocno odciskając zioła. W ciepłym (ale nie gorącym) naparze umoczyć płatek kosmetyczny, lekko odcisnąć i przykładać na oczy na około 10’. Stosować kilka razy dziennie;
• mieszanka ziołowa (I) – liść babki lancetowatej 50 g, ziele krwawnika 50 g, kwiat tarniny 25 g. 1 łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie 1 szklanką wrzącej wody i odstawić na 20’, przecedzić, odciskając zioła. Przelać do szklanki i zaczekać do ostygnięcia. Następnie namoczyć płatek kosmetyczny, lekko odcisnąć i przykładać na powieki na około 10’. Stosować 4-6 razy dziennie;
• mieszanka ziołowa (II) – ziele fiołka trójbarwnego 100 g, ziele świetlika 100 g, kwiat rumianku 50 g, kwiat nagietka 50 g. Zioła starannie wymieszać. 1 czubatą łyżkę stołową mieszanki zalać ½ szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem do pełnego ostygnięcia. Wstawić do lodówki na kwadrans w celu schłodzenia. Przecedzić, mocno odciskając zioła. Namoczyć wacik kosmetyczny w chłodnym naparze i nakładać na oczy 2-5 razy dziennie na 10-15’. Gdy wacik się rozgrzeje, należy go wymienić na kolejny (zawsze świeży!), nasączony chłodnym płynem.

Urazom powiek często towarzyszą

Obrzęki i krwawe wylewy

z widocznym zasinieniem skóry. W celu obkurczenia naczyń krwionośnych, bezpośrednio po urazie stosuje się na powieki zimne okłady, a po upływie doby ciepłe okłady. Do wykonania ciepłych okładów pomocna może być

• mieszanka ziołowa: kwiat nagietka 2 łyżeczki, kwiat arniki 1 łyżeczka, kwiat kasztanowca 1 łyżeczka. Zioła dokładnie wymieszać i wsypać do małego garnuszka, zalać ½ szklanki wrzącej wody i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 1’. Odstawić pod przykryciem na 30’ i przecedzić, mocno odciskając zioła. Namoczyć wacik kosmetyczny pilnując, by był ciepły, ale nie gorący, delikatnie odcisnąć i przykładać na uszkodzoną powiekę 3-5 razy dziennie po 7-10’. Gdy okład przestygnie, należy zastosować nowy czysty wacik, namoczony w odpowiednio ciepłym płynie.

Po prostu herbata

W przypadku obrzęku powiek warto też użyć naparu z powszechnie dostępnego liścia herbaty (czarnej lub zielonej).

• 1 czubatą łyżkę stołową wybranej herbaty zalać 1 szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 40’. Przecedzić, a po przestudzeniu wstawić do lodówki w celu schłodzenia. Namoczony w chłodnym naparze wacik kosmetyczny przykładać na oczy kilka razy dziennie, trzymając na powiekach, aż chłód przestanie być odczuwalny.

Cienie pod oczami

W tym przypadku, w domowych warunkach, warto sięgnąć także po opisany powyżej napar z czarnej lub zielonej herbaty.

Ulgę po zabiegach okulistycznych

mogą przynieść okłady stosowane na powieki z naparów ziołowych o działaniu przeciwzapalnym, kojącym i regenerującym, do wykonania których można wykorzystać (po uzgodnieniu z lekarzem) naprzemiennie surowce zielarskie: ziele świetlika, ziele fiołka trójbarwnego (bratka), kwiat nagietka czy kwiat rumianku.

• saszetkę wybranego surowca zalać ¹/₃ szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem do pełnego ostygnięcia. Saszetki delikatnie odcisnąć i nakładać chłodne na powieki 3-5 razy dziennie na około 10’.

Osoby, u których stwierdza się uczulenie na rośliny z rodziny astrowate/złożone (Asteraceae/Compositae), powinny zrezygnować ze stosowania kwiatu rumianku, kwiatu nagietka czy kwiatu chabra bławatka.

* * *

Tekst naszego artykułu obejmuje rzecz jasna tylko ziołolecznictwo, z pominięciem leków syntetycznych, wykorzystywanych w leczeniu omawianych chorób okulistycznych. W następnym numerze opublikujemy artykuł Rośliny stosowane wewnętrznie w celu poprawy kondycji wzroku.

prof. Ilona Kaczmarczyk-Żebrowska – prof. dr hab. nauk medycznych i nauk o zdrowiu. Jest kierowniczką Katedry i Zakładu Farmakognozji i Fitochemii Wydziału Nauk Farmaceutycznych Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Farmaceutka, specjalistka farmakologii. Znawczyni mechanizmów działania leków oraz substancji pochodzenia roślinnego. Prowadzi badania, wykłady oraz porady z zakresu fitofarmakologii i ziołolecznictwa. Przewodnicząca Oddziału Śląskiego Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego (2016-19). Autorka prawie czterystu prac naukowych, publikowanych w czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Autorka 7 książek z poczytnej serii Zioła w medycynie (PZWL) oraz Leksykonu naturalnych surowców leczniczych. Medycyna Zachodu, Tradycyjna medycyna chińska, Ajurweda (Wyd. Zielone). Jest współautorką podręcznika Kompendium farmakologii (PZWL). Za osiągnięcia w pracy naukowej i dydaktycznej otrzymała liczne nagrody, m.in. nagrodę Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Za zasługi dla farmacji odznaczona Medalem im. Aptekarza Edmunda Baranowskiego.

mgr Arkadiusz Ciołkowski, zielarz – fitoterapeuta. Absolwent PWSZ w Krośnie na kierunku Towaroznawstwo zielarskie, kosmetyczne i żywności funkcjonalnej. Członek Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego oraz Polskiego Komitetu Zielarskiego. Autor i współautor książek i artykułów o tematyce fitoterapii. Wykładowca na kursach towaroznawstwa zielarskiego. Twórca pierwszego w Polsce Gabinetu Porad Zielarskich.