Stosowanie w lecznictwie darów natury ma tak długą historię jak dzieje człowieka, ponieważ już w grobach neandertalczyka znajdowano zioła o obecnie udokumentowanym działaniu leczniczym!

Surowce naturalne w postaci ziół, grzybów lub ich części, takich jak liście, korzenie, kłącza, kwiaty, nasiona, plechy czy owocniki, a także ekstrakty czy izolowane metabolity surowców naturalnych – mogą działać zarówno profilaktycznie, jak i łagodzić objawy chorób oraz poprawiać ogólne funkcjonowanie narządów, w tym układu immunologicznego, pokarmowego, krwionośnego, a nawet nerwowego. Znane są preparaty naturalne o znaczącym działaniu w leczeniu takich zaburzeń, jak stany lękowe i depresja. Profilaktyka polegająca na stałej suplementacji substancji niezbędnych dla zdrowia, może być podstawą utrzymania organizmu w dobrej kondycji i zapobiegać występowaniu chorób. Duże znaczenie ma również codzienna dieta, która może dostarczać związki i pierwiastki zmniejszające objawy depresji.

Przeciwdziałanie depresji

staje się ogólnoświatowym wyzwaniem. Świadczą o tym dane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Banku Światowego (WB). Pokazują one, że depresja jest czwartą wśród najgroźniejszych chorób. Według aktualnych danych, choruje na nią około 10% populacji. W skrajnych przypadkach prowadzi do inwalidztwa lub śmierci. Uważa się, że w ciągu kilku lat stanie się drugą chorobą w tej klasyfikacji, ustępując tylko chorobom układu krwionośnego.

Depresja powoduje pogorszenie nastroju, lęk i niepokój; choremu towarzyszy uczucie beznadziejności, myśli o śmierci; występują zanik lub znaczące ograniczenie aktywności ruchowej, brak lub nadmiar apetytu, bezsenność lub nadmierna senność. Jest to problem nie tylko osobisty, ale i społeczny, ponieważ chorzy mają obniżoną aktywność zawodową lub nie są w stanie w ogóle pracować.

Także u dzieci

stwierdza się, niestety, depresję: u 2% dzieci (nawet 2-3letnich!) i 10% młodzieży. Częściej chorują dziewczęta. Szeroko rozumiane epizody depresyjne mogą występować aż u 20% nastolatków. Są też dane, według których objawy depresyjne stwierdza się u co trzeciego młodego człowieka. W obecnej sytuacji pandemicznej ilość przypadków depresji wzrosła, ponieważ zamknięcie w domach, zwłaszcza dzieci i nastolatków, indukuje epizody depresji, jak też zachowania agresywne w tej grupie wiekowej.

Objawy depresji obserwowane u dzieci i młodzieży ogólnie przypominają te występujące u dorosłych, ale są też odmienne i charakterystyczne dla najmłodszych pacjentów. Diagnoza depresji u dziecka jest bardzo trudna, ze względu na podobieństwo objawów do tych towarzyszących okresowi dojrzewania, jak i innych nieprawidłowości, takich jak ADHD czy zaburzenia odżywiania (bulimia, anoreksja). Im dziecko jest młodsze, tym trudniej jest mu wyrazić i opisać swój stan emocjonalny. Często mówią, że źle się czują, nie potrafiąc jednocześnie wyjaśnić, czy ich złe samopoczucie jest wynikiem problemów wynikających z chorób wegetatywnych, czy psychicznych. W tym przypadku duże znaczenie ma obserwowanie zachowania się i funkcjonowania dziecka.

Objawami depresji u dzieci i młodzieży

mogą być smutek, przygnębienie, płaczliwość, drażliwość, apatia, utrata zdolności do przeżywania radości, poczucie znudzenia, zniechęcenia, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami, poczucie bycia bezużytecznym i niepotrzebnym, uczucie niepokoju, napięcia wewnętrznego. Często zaburzeniom depresyjnym towarzyszy lęk o niewytłumaczalnym pochodzeniu. U młodzieży zdarza się podejmowanie nieprzemyślanych działań w celu złagodzenia smutku czy lęku: picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych, a w skrajnych przypadkach – próby samobójcze. Zaburzenia łaknienia i zaburzenia snu są częstsze u młodzieży niż w przypadku zaburzeń depresyjnych u dorosłych. Wśród dzieci i młodzieży depresja ma często nietypowy przebieg, objawiający się uporczywymi dolegliwościami somatycznymi, które wymagają licznych i dokładnych badań lekarskich, eliminujących inne schorzenia. W przypadku małych dzieci częste zasłabnięcia lub omdlenia oraz moczenie nocne to objawy depresji, natomiast bunt wobec rodziców, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne to zespół objawów tej choroby, charakterystyczny dla młodzieży.

Podstawowymi metodami leczenia

w przypadku dzieci są działania niefarmakologiczne: psychoedukacja i psychoterapia, choć w niektórych przypadkach wskazane lub wręcz konieczne jest włączenie leków. Farmakoterapię należy rozważyć, gdy nasilenie objawów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same oddziaływania psychoterapeutyczne nie przynoszą zadowalających efektów. Stosowanie leków jest metodą uzupełniającą dla psychoterapii, a nie odwrotnie! Czasem wskazane jest zastosowanie leków o działaniu uspokajającym (przy nasilonym niepokoju, napadach panicznego lęku) lub nasennych, w przypadku problemów z zasypianiem. Zwykle zażywa się je przez niezbyt długi czas lub tylko doraźnie. Zawsze w takich przypadkach zasady stosowania „pomocniczych” leków należy ustalić z lekarzem.

Preparaty naturalne

zawierają różnorodne związki aktywne, które mogą wspomagać leczenie depresji, działając holistycznie na organizm pacjenta tym bardziej, że schorzenie to dotyczy całego organizmu, powodując dysfunkcje wielonarządowe. Mogą też łagodzić objawy agresji i apatii. Zapotrzebowanie na skuteczne i dobrze tolerowane środki do leczenia depresji skłoniły naukowców do bardziej dogłębnej analizy leków ziołowych i surowców naturalnych, które są tradycyjnie używane w leczeniu tej choroby. Do roślin, które wykazują najskuteczniesze działanie antydepresyjne, zalicza się obecnie: Hypericum perforatum (dziurawiec), Bacopa monnieri (bakopa), Crocus sativus (krokus), Eleutherococcus senticosus (żeńszeń), Griffonia simplicifolia (griffonia), Sceletium tortuosum (channa), Piper methysticum (kava kava), oraz o mniejszym znaczeniu: Aspalathus linearis (rooibos), Camellia sinensis (herbata), Cuminum cyminum (kumin), Panax Ginseng (żeńszeń). Pomocniczo stosuje się też surowce o działaniu uspokajającym: Waleriana officinalis (kozłek lekarski), Passiflora incarnata (męczennica), Lavandula angustifolia (lawenda), Melisa officinalis (melisa) oraz Humulus lupulus (chmiel). Ze względu na znaczącą zawartość związków indolowych, zwłaszcza L-trptofanu i 5-hydroksytryptofanu (5- HTP), znaczenie profilaktyczne posiadają również owocniki grzybów jadalnych.

Najnowsze badania

pokazują, że duże znaczenie w zapobieganiu depresji ma dieta. Należy unikać alkoholu, nadmiaru cukru, pokarmów bogatych w skrobię, ponieważ podnoszą one na krótko poziom glukozy we krwi. Po krótkim czasie jej poziom gwałtownie spada, powodując uczucie lęku, nerwowość i przygnębienie. Według raportu „Feeding Minds”, w ostatnich latach na Wyspach Brytyjskich aż o jedną trzecią spadło spożycie owoców i warzyw, co w efekcie mogło spowodować wzrost podatności na depresję. Stwierdzono, że 5-hydroksy-L-tryptofan oraz L-tryptofan jako prekursorzy serotoniny w OUN, kwas antranilowy (witamina L1) i kwasy tłuszczowe przeciwdziałają rozwojowi choroby. Istnieją dowody na związek pomiędzy poziomem kwasów omega-3 w diecie człowieka, a występowaniem depresji. L-tryptofan jest aminokwasem względnie egzogennym, wchodzącym w skład białek budujących organizmy żywe, dlatego musi być dostarczany wraz z pożywieniem. L-tryptofan bierze udział w syntezie witaminy B3 w organizmie człowieka oraz hormonu melatoniny i serotoniny. Aminokwas ten oraz jego pochodne odgrywają zasadniczą rolę w odczuwaniu bólu oraz w regulacji nastroju i snu. L-tryptofan jest prekursorem 5-hydroksy-L-tryptofanu, bezpośredniego substratu w syntezie serotoniny, stąd spożycie tych aminokwasów wpływa na zwiększenie ilości tego aktywnego neuroprzekaźnika, wytwarzanego w mózgu. Najlepszym źródłem pokarmowym L-tryptofanu i 5-hydroksy-L-tryptofanu (5- HTP) są owocniki grzybów jadalnych. Kwas antranilowy jako prekursor L-tryptofanu powszechnie występuje w pokarmach roślinnych i wykazuje synergizm z witaminą B6, witaminą C oraz substancjami przeciwdepresyjnymi i uspokajającymi. Kwasy tłuszczowe omega-3 można znaleźć w mięsie ryb, w oleju lnianym, oleju arachidowym i rzepakowym, migdałach, orzechach włoskich, skorupiakach oraz soi i fasoli. Istotne są także witaminy z grupy B, które usprawniają pracę układu nerwowego – występujące przede wszystkim w kaszy gryczanej, warzywach liściastych, pieczywie razowym i orzechach.

NA JWA ŻNIE JSZE SUROWCE ROŚLINNE O DZIAŁANIU ANTYDEPRESYJNYM

Hypericum perforatum L.

Dziurawiec zwyczajny. Rodzina Hypericaceae dziurawcowate, z klasy roślin dwuliściennych. Występuje naturalnie w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. Introdukowany w Ameryce Płn. i Ameryce Płdn., w południowej Afryce, Australii, Nowej Zelandii i Japonii. W częściach nadziemnych H. perforatum oprócz licznych ważnych terapeutycznie związków, takich jak flawonoidy (mono i dimeryczne), ksantony, kwasy fenolowe, hyperycyna, hyperforyna, związki terpenowe (olejki eteryczne), występują również związki indolowe, takie jak melatonina (Wurligs&Scubert-Zasilavech 2006). Wymienione grupy metabolitów są częstym obiektem badań, zarówno fitochemicznych, farmakologicznych, jak i biotechnologicznych. Działanie przeciwdepresyjne przypisywano najpierw hyperycynie, a potem hyperforynie. Początkowo za główny związek o działaniu przeciwdepresyjnym uważana była hyperycyna, jej mechanizm działania polega na zdolności do hamowania aktywności monoaminooksydazy (MAO). Zahamowanie aktywności MAO stwierdzono również w badaniach in vitro, polegających na podaniu myszom biflawonoidów pochodzących z dziurawca.

Hyperycyna

Według kolejnych badań, hyperforyna hamuje zwrotne wchłanianie takich neuroprzekaźników, jak serotonina, adrenalina, noradrenalina, GABA oraz L-glutaminian. Zazwyczaj stosuje są ekstrakty z ziela i uważa się je za najlepszą postać leku z tego surowca. Przeciwdepresyjnie działają wyciągi etanolowe i olejowe, zawierające hyperycynę (naftodiantron), hyperforynę (pochodna trifenolowa), biflawonoidy i kasantony. Ekstrakty z dziurawca hamują wychwyt zwrotny serotoniny w synapsach nerwowych, hamują rozkład neuroprzekaźników, m.in. serotoniny w mózgu, a także działają jak inhibitory MAO. Inny mechanizm działania hyperycyny polega na zwiększaniu wrażliwości organizmu na światło. Z tego powodu ekstrakty etanolowe z ziela dziurawca stosuje się w trakcie leczenia depresji z użyciem światła. Wysoka zawartość melatoniny w zielu H. perforatum pozwala na stosowanie tego ziela w chorobach neurologicznych.

Rola melatoniny w fizjologii roślin wyższych nie jest jeszcze do końca wyjaśniona. Istnieje teoria, że serotonina i melatonina są, podobnie jak u ssaków, regulatorami procesów cyklu dobowego i rocznego, a także antyoksydantami. Ziele dziurawca jest też źródłem kwasu kynureninowego, który jest odpowiedzialny za procesy adaptacyjne w organizmie człowieka. Związek ten stwierdzono we wszystkich narządach ssaków; największe jego stężenie występuje w komórkach wątroby, niższe w mózgu. Działa neuroprotekcyjnie w stanach niedotlenienia mózgu. Ma też działanie antydepresyjne.

Na rynku dostępne są skuteczne w profilaktyce terapii depresji preparaty z dziurawca, takie jak lek Hyperherba, zawierający ziele dziurawca w ilości 330 mg, o zawartości nie mniej niż 0,2 mg hyperycyny.

Crocus sativus

Szafran uprawny, znany także jako krokus uprawny, szafran siewny. Roślina jednoliścienna z rodziny Iridaceae (kosaćcowate). Nieznane jest pochodzenie jego formy dziko rosnącej (prawdopodobnie z południowo-wschodniej Europy lub z Azji Mniejszej). Szafran od wieków jest uprawiany, a wysuszone znamiona jego słupków są najbardziej cenioną przyprawą na świecie. Używany jest również jako barwnik przez mnichów buddyjskich, do barwienia szat. Występuje jako przyprawa w dwóch formach: sproszkowanej i w postaci całych suszonych słupków. Najwcześniej poznane były jego właściwości przeciwskurczowe, wspomagające trawienie, zwiększające apetyt oraz poprawiające nastrój. Szafran jest surowcem leczniczym, który w krajach jego pochodzenia jest uważany za panaceum. Oprócz działania antydepresyjnego ma działanie przeciwnowotworowe, wykrztuśne, przeciwkonwulsyjne, antybakteryjne oraz antyoksydacyjne, a co za nimi idzie – odmładzające. Jest też stosowany jako afrodyzjak. Na zebranie 1 kg znamion potrzeba 150 tys. kwiatów i czterdzieści godzin pracy… Zbiera się je ręcznie z słupków krokusa (uprawianego w pasie od Morza Śródziemnego aż po Indie).

Działanie antydepresyjne szafranu polega na zwiększaniu stężenia serotoniny i dopaminy w ośrodkowym układzie nerwowym, co powoduje poprawę nastroju. Szafran zawiera ponad 150 związków aromatycznych. Główne składniki czynne to krocetyna i jej pochodne, zeaksantyna, likopen, α- i β-karoten, pomarańczowe barwniki należące do karotenoidów.

Krocetyna

Inne związki czynne w szafranie to flawonoidy oraz safranal, lotny związek nadający mu charakterystyczny zapach. Safranal powstaje w trakcie suszenia z rozpadu gorzkiego glikozydu pikrokrocyny. Działanie ich jest zbliżone do działania syntetycznych antydepresantów: fluoksetyny i imipraminy.

Bacopa monnieri (L.Pennell)

Water hyssop (bakopa), znana lokalnie w Indiach jako brahmi lub jalanimba jest jedną z najważniejszych roślin w systemie tradycyjnej hinduskiej medycyny Ajurveda. Nazwa brahmi pochodzi od Brahmy, jednego z głównych bogów hinduizmu. B. monnieri w Indiach jest wykorzystywana od 5000 lat w leczeniu padaczki, bezsenności, jako środek uspokajający i znoszący stany lękowe. Indyjska Materia Medica (Bhavprakasha Nighantu, rok 1500) zaleca ten surowiec jako środek polepszający pamięć i koncentrację. Komercyjnie dostępne preparaty z B. monnieri usprawniają pracę mózgu, zwiększają zdolność koncentracji, polepszają pamięć zarówno u młodych, jak i starszych ludzi. Badania kliniczne potwierdzają dobre efekty stosowania tego gatunku w optymalizacji funkcji mentalnych u dzieci cierpiących na ADHD, w polepszaniu funkcji poznawczych u osób po udarze mózgu oraz w padaczce. Na podstawie dotychczasowych badań uważa się, że powyższe efekty wynikają ze zdolności do modulowania układu cholinergicznego przez ekstrakty z tej rośliny. Związkami, którym przypisuje się powyższe działania, są bakozydy – triterpenoidy należące do grupy saponin steroidowych. Dzięki temu, że nie wywołuje zmian ciśnienia krwi, B. monnieri może być stosowana jako suplement diety o działaniu nootropowym.

Griffonia simplicifolia

Z rodziny Fabaceae (bobowate), z klasy roślin dwuliściennych. Jest krzewem, pochodzi z Afryki zachodniej i środkowej. W lasach może przyjmować formę pnącza, zwłaszcza w sąsiedztwie wysokich drzew. Dorasta do około 3 m. Z kwiatów powstają owoce w postaci czarnych strąków, zawierające nasiona, które są używane do pozyskiwania 5-hydroksytryptofanu (5-HTP). Nasiona zawierają 6-14% 5-HTP, w liściach dodatkowo występuje serotonina. 5-HTP jest bezpośrednim prekursorem serotoniny. Pobierany z pokarmem, łatwo przekracza barierę krew – mózg w centralnym układzie nerwowym, gdzie ulega przemianie do serotoniny (serotonina nie przenika bariery krew-mózg). Wchłanianie 5-HTP nie wymaga obecności cząsteczki transportowej. Na wchłanianie nie ma wpływu obecność innych aminokwasów, dlatego 5-HTP może być przyjmowany z posiłkami, bez wpływu na jego skuteczność. Związek ten jest dobrze wchłaniany po doustnym podaniu, ponieważ około 70% dawki trafia do krwiobiegu. Wykazano, że terapeutyczne podawanie 5-HTP może być skuteczne w leczeniu takich schorzeń jak depresja.

Pomocniczo

– ze względu na działanie tonizujące i usposabiające do snu – stosuje się też takie surowce, jak korzeń kozłka (Waleriana officinalis),zielemęczennicy (Passiflora incarnata),kwiat lawendy (Lavandula angustifolia), szyszki chmielu (Humulus lupulus),ziele serdecznika pospolitego (Leonurus cariaca) oraz owoce cytryńca chińskiego (Schisandra chinensis). Witamina L1, występującapowszechnie w roślinach, została odkryta i opisana w 1930 roku przez dr. W. Nakaharę. Uważany przez niektórych autorów za niezbędny czynnik laktacji (stąd nazwa L). Witamina L1, czyli kwas antranilowy jest wykorzystywany przez rośliny do syntezy L-tryptofanu. Jest prekursorem tryptofanu i serotoniny, stąd profilaktycznie jest stosowany w stanach lękowych i depresyjnych w dawce 0,5-1 g/24 h doustnie. Ponadto wykazuje działanie wspomagające dla substancji przeciwdepresyjnych i uspokajających.

Ze względu na rosnące spożycie grzybów, zarówno dziko rosnących jak i tych z upraw, koniecznym jest podejmowanie analizy zawartości metabolitów wtórnych o znaczeniu fizjologicznym dla organizmu człowieka. Grzyby jadalne okazały się bogatym źródłem prekursorów i neuroprzekaźników będących pochodnymi indolu o działaniu antydepresyjnym, jak L-tryptofan, 5-hydroksytryptopfan, tryptamina, serotonina i melatonina. Serotonina nie przekracza bariery krew-mózg, a L-tryptofan i 5-HTP mają tę zdolność i są bezpośrednio przekształcane do niej w mózgu, co tłumaczy ich działanie antydepresyjne. Udowodniono, że rola cynku w leczeniu depresji polega na modulowaniu wrażliwości receptorów glutaminowych typu NMDA, niezbędnych do właściwego działania leków przeciwdepresyjnych. Niedobór magnezu prowadzi do istotnych zaburzeń, na przykład zwiększonej pobudliwości nerwowo-mięśniowej. Naturalnymi źródłami tych pierwiastków są nasiona kakaowca (Theobroma cacao) – kakao, gorzka czekolada; orzechy, suszone owoce: morele, figi; kiełki zbóż; pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. W grzybach jadalnych zawartość cynku wynosi 25-200 mg/kg suchej masy.

* * *

Higiena życia, profilaktyka polegająca na ciągłej suplementacji niezbędnych dla zdrowia substancji i codzienna dieta, która może być źródłem substancji i pierwiastków łagodzących objawy depresji, jest bardzo ważna. Opisane surowce i naturalne formulacje mogą mieć znaczenie w profilaktyce oraz w zapobieganiu zaburzeniom nastroju. Wiele z tych materiałów wymaga dalszych badań i nie zastępują leczenia przypadków klinicznych, a dobór produktów zawierających surowce, przede wszystkim standaryzowane na składniki aktywne, powinien ustalić lekarz specjalista.

prof. dr hab. Bożena Muszyńska Collegium Medicum UJ, Wydział Farmaceutyczny, Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej.