Przeziębienie jest stanem zapalnym wywołanym infekcją wirusową, najczęściej spowodowaną zaburzeniem prawidłowej funkcji błon śluzowych górnych dróg oddechowych (GDO).

Przeziębienie wynika zwykle z krótkotrwałego wychłodzenia organizmu. Błony śluzowe dróg oddechowych wytwarzają warstwę śluzu, stanowiącego barierę mechaniczną dla wirusów, oraz zawierającą substancje białkowe, działające przeciwwirusowo. Wychłodzenie organizmu powoduje miejscowe zmiany w prawidłowym ukrwieniu błon śluzowych i zakłócenia ich funkcji – nie tylko wydzielniczej, lecz także ochronnej. Do innych przyczyn zapadalności na przeziębienia zalicza się osłabienie układu immunologicznego, niedobór snu (mniej niż 7 godzin), także niedożywienie. Spośród typów wirusów odpowiedzialnych za infekcje górnych dróg oddechowych rynowirusy są wymieniane jako te, które powodują około 50% zachorowań. Choroby z przeziębienia mają najczęściej charakter łagodnych stanów nieżytowych błony śluzowej gardła, nosa, zatok przynosowych, krtani i tchawicy. Ciągle generowane są nowe typy wirusów, co powoduje osłabienie i opóźnienie pierwotnej odpowiedzi systemu immunologicznego. Organizm potrzebuje około 5-7 dni na wytworzenie specyficznych przeciwciał, tymczasem szczyt replikacji wirusa w organizmie osiągany jest już w drugim dniu infekcji. Reakcją obronną organizmu na infekcję wirusową jest zapalenie, uruchamiane w wyniku stymulacji obu typów odporności – zarówno wrodzonej (nieswoistej), jak i nabytej (swoistej), zlokalizowane w obrębie zaatakowanej wirusem, unaczynionej tkanki. Dochodzi do uaktywnienia czynników wazoaktywnych, powodujących rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększenie ich przepuszczalności, m.in. dla leukocytów zapalnych – neutrofili i makrofagów. Wzrasta poziom reaktywnych form tlenu – wolnych rodników, wytwarzanych m.in. przez neutrofile i makrofagi, co powoduje dodatkowe uszkodzenia komórek.

Fitoterapia

Podstawowym elementem terapii przeziębienia jest wspomaganie organizmu w walce z infekcją, poprzez przebywanie w stałej temperaturze otoczenia, odpoczynek, „wygrzanie” w łóżku, przy jednoczesnym podawaniu leków roślinnych o działaniu napotnym, przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwwirusowym, moczopędnym i osłaniającym (powlekającym) błony śluzowe zainfekowanych dróg oddechowych. Leki pochodzenia roślinnego (pojedyncze surowce roślinne, otrzymywane z nich wyciągi lub mieszaniny surowców roślinnych oraz ich wyciągów), w przeciwieństwie do leków syntetycznych, charakteryzuje wielokierunkowość efektów farmakologicznych oraz synergizm działania – zwiększenie efektu farmakologicznego w rezultacie obecności różnych grup związków chemicznych.

Surowce roślinne

Do leków roślinnych, wykorzystywanych w fitoterapii przeziębienia, należą przede wszystkim surowce roślinne zawierające związki polifenolowe, a więc związki flawonoidowe, z grupy flawonoli (rutyna, kwercetyna, kemferol): kwiatostan lipy Tiliae inflorescentia, kwiat bzu czarnego Sambuci flos oraz antocyjanowe (glikozydowe pochodne cyjanidyny): owoc maliny Rubi idaei fructus, owoc bzu czarnego Sambuci fructus. Kwiat bzu czarnego, ze względu na wysoką zawartość rutyny, można nazwać naturalnym odpowiednikiem popularnego leku Rutinoscorbin. Wymienione surowce wykazują efekt przeciwzapalny, związany ze zwiększeniem elastyczności ścian naczyń krwionośnych, zmniejszeniem ich przepuszczalności oraz działaniem przeciwwolnorodnikowym – hamującym powstawanie wolnych rodników i zmiatającym wolne rodniki. Ponadto dla cyjanidyny, uwalnianej w organizmie z form glikozydowych, wykazano porównywalny z aspiryną efekt hamujący prozapalne enzymy: cyklooksygenazy 1 i 2 oraz prostaglandyny (PGE2). Mechanizm działania przeciwzapalnego kemferolu (główny składnik kwiatostanu lipy w formie pochodnych glikozydowych i glikozydoestrów) został rozpoznany na poziomie molekularnym w różnych modelach in vitro i in vivo. Związek jest modulatorem ekspresji genów aktywnych w zapaleniu, oraz hamuje czynniki transkrypcyjne m. in. NF-c B , niektóre białka adhezyjne odpowiedzialne za wiązanie leukocytów do śródbłonka naczyniowego. Każdy z wymienionych surowców zawiera wiele innych grup związków chemicznych, włączających się w działanie przeciwprzeziębieniowe. Są to m.in. procyjanidyny (działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne), kwasy fenolowe, na przykład elagowy (działanie antyoksydacyjne, przeciwdrobnoustrojowe), śluz będący mieszaniną polisacharydów (działanie przeciwzapalne, osłaniające, powlekające błonę śluzową górnych dróg oddechowych, na przykład gardła), elagotaniny (działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwdrobnoustrojowe).
Ważnym efektem farmakologicznym takich surowców jak kwiatostan lipy czy kwiat bzu czarnego, jest efekt napotny i moczopędny. Dla kwiatostanu lipy wykazano również działanie obniżające gorączkę. Choć nie jest ono tak silne jak NLPZ (ibuprofen, paracetamol), to jednak przy ich równoczesnym stosowaniu pozwala wydłużyć czas między występującym wzrostem temperatury. Uwzględniając jednocześnie efekt hepatotoksyczny ibuprofenu czy paracetamolu, wyciąg wodny z kwiatostanu lipy będzie wykazywać działanie ochronne na wątrobę.

Stosowanie surowców roślinnych w formie wyciągów wodnych, tzw. herbatek ziołowych, pozwala skrócić czas trwania infekcji do 3-4 dni.

Działanie przeciwprzeziębieniowe herbaty przygotowanej z kwiatostanu lipy i kwiatu bzu czarnego można zwiększyć dodatkiem koszyczka rumianku, zawierającego przeciwzapalne laktony seskwiterpenowe. Polecane są herbaty ziołowe z dodatkiem soku z cytryny (źródło witaminy C) i miodu. Miody europejskie zawierają substancje o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, głównie nadtlenek wodoru oraz lizozym – w przeciwieństwie do miodu Manuka, zawierającego dodatkowo, w wysokim stężeniu, inny związek o działaniu przeciwdrobnoustrojowym – metyloglioksal.
Wyciągi wodne (herbatki) z wysuszonych kwiatów bzu czarnego i kwiatostanu lipy (dostępne w formie herbat fix jako produkty lecznicze) mogą być stosowane u małych dzieci, odpowiednio 3 łyżeczki dziennie wyciągu dla dzieci w wieku 1-4 lata, u dzieci powyżej 4 lat, 3 łyżki dziennie.

Popularnym surowcem przeciwprzeziębieniowym ostatnich lat są owoce bzu czarnego, co ma uzasadnienie w wynikach badań naukowych, wskazujących na efekt przeciwwirusowy i przeciwbakteryjny, obok wykazywanych właściwości przeciwzapalnych.

Działanie przeciwwirusowe ujawniono wobec wirusa influenzy A (H1N1). Obejmuje ono hamowanie replikacji, wiązania i penetracji wirusa do komórek gospodarza. Najbardziej aktywną jest frakcja związków wielkocząsteczkowych (HM). Frakcja HM II, zawierająca kwaśne polisacharydy, stymuluje produkcję przeciwciał (kompleks Antivirin). Działanie przeciwbakteryjne ujawniono wobec bakterii Gramm (+), w tym wobec Branhamella catharralis, powodującej nawracające zapalenia GDO, zapalenie ucha środkowego i opon mózgowych. Aktywność bakteriobójczą wobec Branhamella catharralis ujawniono również dla owoców maliny.
Działanie przeciwwirusowe wobec wirusa influenzy A (H1N1) wykazują nie tylko owoce, ale także kwiaty bzu czarnego. Właściwości przeciwprzeziębieniowe bzu czarnego są wykorzystywane w postaci standaryzowanych wyciągów z owoców, stanowiących składniki gotowych preparatów (syropów, w większości suplementów diety), właściwości lecznicze kwiatów bzu czarnego można spożytkować, stosując surowiec o statusie produktu leczniczego roślinnego, o ściśle określonej zawartości związków czynnych, w formie herbatki ziołowej.
W fitoterapii przeziębienia, wobec braku odpowiednich produktów leczniczych, należy wykorzystać również właściwości przeciwprzeziębieniowe owoców maliny, w formie różnych przetworów przygotowanych w warunkach domowych (syropów, mrożonych owoców zagotowanych z odpowiednią ilością cukru i przechowywanych w lodówce), jako na przykład dodatku do spożywanych kilka razy dziennie napojów (np. czarnej herbaty, zawierającej polifenole o działaniu antyoksydacyjnym) lub herbat ziołowych, zawierających 100% owocu. Badania naukowe potwierdziły, znane wcześniej jedynie medycynie ludowej, właściwości przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne owoców maliny. Aktywność przeciwzapalna wyciągów z owoców maliny, bogatych w antocyjany, w różnych modelach badawczych jest porównywalna do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Obok wymienionej Branhamella catharralis, owoce maliny wykazują działanie bakteriobójcze wobec szczepu bakterii powodującej meningokokowe zapalenie opon mózgowych Neisseria meniningitidis oraz maczugowca błonicy Corynebacterium diphteriae. Związki odpowiedzialne za efekty przeciwdrobnoustrojowe są zlokalizowane w miąższu owocu maliny, którym jest wielopestkowiec, ale w najwyższym stężeniu są obecne w licznych drobnych pestkach. Przeziębieniu towarzyszą często stany podgorączkowe (37,1-37,9°C), dlatego w fitoterapii przeziębień stosowane są lecznicze surowce roślinne, zawierające związki salicylowe (salicyna i jej pochodne), przede wszystkim kora wierzby. W modelach in vivo oraz in vitro wskazano na salicynę jako związek obniżający gorączkę indukowaną m.in. drożdżami, lipopolisacharydem i karageniną.

Kora wierzby, ze względu na wykazywany efekt przeciwzapalny, porównywalny z aspiryną oraz przeciwbólowy, niezależnie od występującej gorączki powinna być włączona do postępowania fitoterapeutycznego w przeziębieniu, jako naturalny odpowiednik aspiryny.

Na rynku leczniczych produktów roślinnych są dostępne produkty zawierające sproszkowaną korę wierzby (Salicortex), produkty o złożonym składzie, zawierające obok kory wierzby, rutynę i witaminę C (Rutinosal C) oraz wyciągi z innych surowców – liścia podbiału, kwiatu bzu czarnego, kwiatostanu lipy (Pyrosal). Polecamy je szczególnie pacjentom starszym, ze względu na brak działań niepożądanych w obrębie śluzówki żołądka. Wykazano, że kora wierzby, w porównaniu z NLPZ, w tym aspiryny, nie uszkadza błony śluzowej żołądka. Zawarte w niej związki z grupy flawanonów i chalkonów, w modelach in vivo na zwierzętach doświadczalnych, stymulowały procesy regeneracji ostrych i przewlekłych owrzodzeń błony śluzowej żołądka. Badania kliniczne ujawniają znaczenie w fitoterapii przeziębienia immunomodulatorów roślinnych, przede wszystkim ziela jeżówki purpurowej. Przegląd systematyczny 22 badań klinicznych wskazuje na skuteczność wyciągów z ziela jeżówki purpurowej w przeziębieniach. Natomiast meta-analiza badań klinicznych wyciągów z tego surowca nie potwierdziła jego skuteczności, jest to jednak rezultat ich niskiej jakości a nie braku efektu leczniczego. Ze względu na możliwość supresji funkcji układu immunologicznego przy dłuższym okresie stosowania, wyciągi z ziela jeżówki powinny być podawane tylko do 8 -10 dni a według niektórych autorów szczególnie u dzieci jedynie do 4 dni.
Wśród leków roślinnych, stosowanych w fitoterapii przeziębienia, należy wymienić również leki zawierające surowce śluzowe o działaniu przeciwkaszlowym i łagodzącym stan zapalny, m.in. błony śluzowej gardła – porost islandzki Lichen islandicus (Fiorda, Isla Moos), korzeń i liść prawoślazu Altheae Radix/Folium (Sirupus Altheae), liść podbiału Farfarae folium. Ich działanie jest często wzmacniane dodatkiem roślinnych surowców olejkowych o efekcie przeciwdrobnoustrojowym, na przykład zielem tymianku Thymi herba (Tymianek i podbiał). Grupa leków przeciwprzeziębieniowych i przeciwkaszlowych charakteryzuje się najlepszą sprzedażą na świecie (obroty około 6,5 mld dolarów) przy rocznym wzroście o 5%. Większość stosowanych obecnie leków (surowców) roślinnych w terapii przeziębienia wywodzi się z medycyny tradycyjnej, ale wprowadzane się także na rynek krajowy egzotyczne surowce, takie jak korzeń pelargonii afrykańskiej.

prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska

prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska – jest kierownikiem Katedry i Zakładu Farmakognozji z Ogrodem Roślin Leczniczych Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku. 25 czerwca 2015 r. otrzymała z rąk Prezydenta RP nominację profesorską.