Aktualności
W Polsce trojaki
Dąb (Quercus) występuje w Polsce w stanie naturalnym zasadniczo w trzech gatunkach, choć rodzaj Quercus na świecie obejmuje tych gatunków około 600! Dęby należą do rodziny bukowatych (Fagaceae). Najbardziej rozpowszechniony jest dąb szypułkowy Quercus robur Linné (Quercus pedunculata Ehrhart), występujący głównie na nizinach. Dąb to drzewo strzeliste, które w odpowiednich warunkach osiąga ogromne rozmiary i żyje bardzo długo. Dąb bezszypułkowy Quercus sessilis Ehrhart (Quercus sessiliflora Salisbury) jest nieco rzadszy, szczególnie w górach, wyróżnia się grubym pniem ze spękaną korowiną oraz rozłożystą koroną. Trzeci, występujący w Polsce w stanie dzikim dąb omszony (Quercus pubescens Willd.), objęty jest ochroną. Głównymi surowcami leczniczymi są kora dębu i tzw. dębianka Gallae Quercus(galas dębowy) – narośl na pędzie dębu, głównie Quercus lusitanica Lamarck (Quercus infectoria Oliv.), spowodowana złożeniem jajeczka przez samicę owada galasownika. Gatunek Q. lusitanica jest szczególnie rozpowszechniony w rejonie Morza Śródziemnego i na Bałkanach. Dębianka służy do produkcji taniny, stosowanej m.in. do hamowania krwawienia z nosa lub ran, płukania gardła oraz do wyrobu maści. Dodajmy jeszcze, że całkowicie dojrzałe, zmielone żołędzie mogą być zastosowane do przygotowania „kawy żołędziowej” czy „kakao żołędziowego”, mających działanie hamujące biegunki. Natomiast świeże liście stosowane są w przypadku trudno zabliźniających się ran.
Kora dębu (Quercus cortex)
jest jednak najbardziej rozpowszechnionym surowcem leczniczym z dębu. Uzyskiwana jest z młodych pni i gałęzi, głównie z gatunków Quercus robur Linné i Quercus sessilis Ehrhart. Zbierana jest w marcu-kwietniu, przed rozwojem liści, suszy się ją w cieniu, w temperaturze do 35°C. Stosowana jest w leczeniu biegunek, stanów zapalnych skóry, śluzówki jamy ustnej i gardła, również w obrębie narządów płciowych i odbytu. Pomocna jest w przypadkach przetłuszczających się i wypadających włosów. Napar z kory dębowej może być stosowany do płukania ciemnych włosów, dając efekt przyciemniania. Najważniejszymi składnikami kory dębowej są
garbniki
– które mają działanie ściągające. Zgodnie z Farmakopeą Polską, ich zawartość, w przeliczeniu na pirogalol, nie powinna być mniejsza niż 4%, natomiast według DAC czy PDR for Herbal Medicines wartość ta przekracza 10%. Garbniki to związki bezazotowe, o charakterze polifenoli. Tworzą trwałe połączenia z białkami i z innymi makrocząsteczkami. Wyróżnia się garbniki hydrolizujące i niehydrolizujące (skondensowane; skondensowane proantocyjanidyny). Pierwsze wywodzą się od pirogalolu i podzielone są na dwie grupy: galotaniny (połączenia estrowe kwasu galusowego i jego pochodnych) oraz elagotaniny (połączenia estrowe kwasu elagowego). Główne związki kory dębu bezszypułkowego to mono-, di- i polimery, zawierające katechinę, epikatechinę, galokatechinę oraz galusan-3-O-epigalokatechiny i epikatechiny. Z kory dębu szypułkowego również wyizolowano katechinę i epikatechinę, ponadto zidentyfikowano szereg związków: dimery katechiny i galokatechiny (wiązanie 6’,8), dimery leukodelfinidyny i katechiny bądź galokatechiny (wiązanie 6’,8 lub 4,8), jak również glikozydy procyjanidyn, dimery i polimery proantocyjanidyn. Stwierdzono także obecność innych związków polifenolowych, należących do grupy garbników hydrolizujących (katalagina, weskolagina, pedmolagina), które występują zarówno w dębie szypułkowym, jak i bezszypułkowym. Kora dębu zawiera ponadto wolne kwasy fenolowe (elagowy i galusowy), flawonoidy (kwercetyna, kwercytryna) oraz małe ilości związków triterpenowych frydeliny, związki żywicowe i sole mineralne. Związki polifenolowe (elagotaniny, proantocyjanidyny), których wysoką zawartość stwierdzono w korze dębu, są także obecne w innych jego częściach, jak drewno, liście czy żołędzie.
Na biegunki
Garbniki mają charakter polifenoli, dzięki czemu grupy hydroksylowe mogą wiązać się z grupami aminowymi białek błon biologicznych komórek jelita, skóry czy bakterii. Powstają dość trwałe połączenia, nierozpuszczalne w wodzie, które powodują koagulację białka i wytworzenie na powierzchni, np. błon śluzowych żołądka i jelita, warstwy zdenaturowanego białka. Nabłonek jelita ulega skurczeniu, czyli wywołany jest tzw. efekt ściągający (adstringentia), zahamowane jest wydzielanie płynu żołądkowo- jelitowego oraz utrudnione jest przenikanie wody ze światła jelit. W efekcie występuje stan zaparcia, nawet przy prawidłowej czynności wydzielniczej przewodu pokarmowego. Dzięki temu w przypadku biegunek zapobiec można utracie wody i elektrolitów oraz spowodować zagęszczenie mas kałowych (obstypacja). Ponadto, co bardzo istotne przy zatruciach pokarmowych, garbniki zmniejszają możliwość przenikania toksyn z treści pokarmowej na zewnątrz jelita oraz, dzięki dużej masie cząsteczkowej, są słabo absorbowane z przewodu pokarmowego. Garbniki posiadają więc właściwości przeciwzapalne, antyseptyczne i ściągające, choć proces ich działania na układ pokarmowy jest dużo bardziej skomplikowany,
Na stany zapalne
Kora dębu, dzięki zawartości wielu cennych substancji czynnych, szczególnie garbników, zgodnie z Monografią Komisji E, zalecana jest w leczeniu nieswoistych ostrych biegunek (jako antidiarrhoicum) oraz stanów zapalnych skóry. Wewnętrznie może być stosowana w przypadku zatruć pokarmowych, podostrych i przewlekłych nieżytów żołądka i jelit, duru brzusznego i czerwonki oraz żółtaczki czy nowotworów. Należy przy tym podkreślić, że do użytku wewnętrznego korę dębu najczęściej podaje się wraz z innymi ziołami o działaniu podobnym lub uzupełniającym. Dzięki właściwościom antyseptycznym – garbniki wykazują aktywność wobec gronkowców (Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Staphylococcus saprophyticus) – oraz dzięki właściwościom ściągającym
kora dębowa znalazła zastosowanie w zewnętrznym leczeniu stanów zapalnych ust, gardła, okolic narządów płciowych i odbytu. Stosowana jest również w przypadku miejscowych nierozległych oparzeń I i II stopnia, odmrożeń, owrzodzeń żylakowych, żylaków odbytu, egzemy czy małych ran i krwawień.
Stwierdzono także, że dzięki obecności proantocyjanidyn, kora dębu ma działanie przeciwutleniające oraz działanie wirusostatyczne wobec wirusów Herpens, grypy czy polio, przez co ograniczają ich namnażanie.
Odwar
z kory dębu, do stosowania wewnętrznego, zgodnie z monografią Komisji E: dawka dobowa 3 g surowca. Zewnętrznie do przemywań, okładów i roztworów do płukania: 20 g surowca na 1 litr wody. Kora dębu nie jest wskazana do stosowania zewnętrznego w przypadku dużych uszkodzeń skóry oraz w kąpielach całkowitych, jeśli występują sączące, o dużej powierzchni wypryski i uszkodzenia skóry, choroby zakaźne i połączone z gorączką, niewydolność serca w III i IV stadium (NYHA), nadciśnienie w IV stadium (WHO). Ponadto stosowanie wewnętrzne może powodować ograniczenie lub zahamowanie resorpcji alkaloidów i innych zasadowych środków leczniczych.
Preparaty
Kora dębu stosowana jest także jako składnik niektórych mieszanek ziołowych, np. Zioła do płukania gardła, Zioła ułatwiające gojenie ran, jak również w postaci tabletek (Quecor) czy kapsułek. W przemyśle kosmetycznym wyciąg z kory dębu stanowi popularny składnik płynów do higieny intymnej czy szamponów przeznaczonych do pielęgnacji włosów ciemnych.
dr Lidia Klaudel – Labofarm