Aktualności

Fitoterapia niestrawności

Zaburzenia trawienne jakimi jest niestrawność nazywane są dyspepsją (grecki: dys – zły i peptein – trawienie, czyli złe trawienie). Niestrawność lub czynnościowa dyspepsja jest zespołem objawów dyskomfortu lub bólu w górnej części brzucha, z wzdęciami, nudnościami, odbijaniem, a także uczuciem pieczenia w dolnej części przełyku (zgaga). Choroba refluksowa to dolegliwości wywołane zarzucaniem (refluksem) treści żołądkowej do przełyku. Wraz z połkniętym pokarmem, do przełyku wraca także wytwarzany w żołądku kwas solny i enzymy trawienne, powodując pieczenie.

Niestrawność, ale też refluks mogą być spowodowane niewystarczającą ilością soku żołądkowego, zaburzeniami ruchliwości żołądka, deficytem w wydzielanej żółci, zaburzeniem motoryki dróg żółciowych i funkcji pęcherza żółciowego (dyskineza dróg żółciowych), obniżoną czynnością wydzielniczą trzustki, błędami dietetycznymi, spożywaniem alkoholu, nadużywaniem niesteroidowych leków przeciwzapalnych, zakażeniem Helicobacter pylori lub nietolerancją pokarmową.

W niestrawności i w chorobie refluksowej, gdzie jednym z objawów jest zgaga, zaleca się identyczne leki farmakologiczne: zmniejszające wydzielanie kwasu solnego przez żołądek; prokinetyczne; osłaniające błonę śluzową żołądka; rozkurczające – w przypadkach dolegliwości bólowych.

Preparaty łagodzące objawy

refluksu żołądkowo – przełykowego, ale nie leczące przyczyn dolegliwości, są możliwe do nabycia bez recepty. Używane są często bez zdiagnozowania przyczyny problemu (praktyka sugerowana przez reklamy!), z czego wynika niebezpieczeństwo, ponieważ obarczone są licznymi działaniami ubocznymi. Zapomina się zupełnie o przykazaniu Hipokratesa: Primum non nocere! Dla jednego z takich leków wymienia się 6 różnych działań ubocznych, określanych jako częste (w tym nudności, wymioty, wzdęcia), 7 rzadziej występujących (w tym zaburzenia snu, zaburzenia równowagi, reakcje alergiczne), 17 rzadko występujących (w tym depresja, niewydolność wątroby, wypadanie włosów), 3 bardzo rzadkie (w tym martwica toksyczna, rozpływowa naskórka).

Za mało kwasu

jest zwykle w naszych żołądkach, dlatego leczenie niestrawności – spowodowanej niewystarczającą funkcją wydzielniczą żołądka i wątroby – zobojętnianiem soku żołądkowego, jest najgorszą z opcji. Przyjmuje się, że prawidłowo zakwaszony żołądek (pH około 1,5-2,5) utrzymuje dolny zwieracz przełyku w stanie napięcia. Prawidłowo domknięty zwieracz rozluźnia się w momencie przechodzenia pokarmów. Gdy zwieracz nie jest domknięty, dochodzi do zarzucania kwaśnych soków żołądkowych i zgagi.

Neutralizacja kwasów żołądkowych przy pomocy leków zobojętniających łagodzi dolegliwości, ale nie likwiduje ich przyczyny.

Żołądek przestaje pracować na pewien czas, różny w zależności od zażytego leku. Nie trawi pokarmów, w tym białek, które trafiają do jelita, a przez nieszczelne jelito do krwiobiegu, gdzie układ odpornościowy traktuje te białka jako egzotoksyny.

W fitoterapii niestrawności

stosuje się zioła zwiększające wydzielanie soków trawiennych, z grupy goryczy amara; zioła wątrobowe cholagoga, także wiatropędne carminativa, w zależności czy dysfunkcja dotyczy żołądka, dróg żółciowych, czy jelit. Zioła należące do tych grup działają wielokierunkowo, usprawniając funkcje nie tylko układu pokarmowego, ale i całego organizmu. Ważną rolę w procesie trawienia odgrywa wątroba. Oprócz detoksykacji wydziela żółć, potrzebną do trawienia tłuszczy, zapewnia optymalne pH dla enzymów trzustkowych i enzymów jelitowych.

Związki gorzkie

Związki gorzkie należą do różnych grup chemicznych, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, także innych soków trawiennych. Zbyt duże ich ilości zmniejszają jednak czynności wydzielnicze żołądka i mogą spowodować obniżenie apetytu.

Mechanizm działania goryczy nie jest w pełni wyjaśniony. Po spożyciu gorzkich substancji, białka receptorowe aktywizują neurotransmitery, a sygnały włóknami nerwu językowo-gardłowego i twarzowego docierają do ośrodka korowego smaku. W zwiększaniu wydzielania soku żołądkowego pośredniczy układ sympatyczny, czego efektem jest zwiększenie przekrwienia w obrębie przewodu pokarmowego (żołądka) oraz wpływ na poposiłkową hemodynamikę (zwiększa się aktywność serca i wzmaga napięcie naczyń). Gorzkie zioła można uszeregować w zależności od intensywności gorzkiego smaku, wskaźnika goryczy (W), ocenianego w próbie smakowej w porównaniu z chlorowodorkiem chininy.

Podstawowa grupa surowców to szczerogorzkie: korzeń goryczki Gentianae radix, liść bobrka Menyanthidis folium, ziele centurii (tysiącznika) Centaurii herba, korzeń mniszka Taraxaci radix lub korzeń mniszka z zielem Taraxaci officinalis herba cum radice, ziele drapacza Cnici benedicti herba, ziele szanty Marrubii herba. W niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych zaleca się też zioła gorzkie aromatyczne, w których gorzkim związkom towarzyszą składniki lotne: ziele krwawnika Millefolii herba, ziele piołunu Absinthii herba, owocnię pomarańczy gorzkiej Aurantii amari epicarpium et mesocarpium, szyszkę chmielu Lupuli flos, korzeń arcydzięgla Archangelicae radix, także kłącze tataraku Calami rhizoma. Do gorzkich aromatycznych zalicza się też zioła przyprawowe, a także gorzkie ostre – kłącze imbiru i galangalu. Surowiec gorzko-śluzowy porost islandzki Lichen islandicus, o osłaniającym i przeciwkaszlowym działaniu śluzu, ze względu na obecność gorzkich kwasów porostowych, może być stosowany (napary, maceracje, a szczególnie wyciągi alkoholowe w znacznym stopniu pozbawione śluzu) również w niestrawności.

Gorzkie ściągające zawierają obok goryczy garbniki: kora chinowa Cinchonae cortex, kora kondurango Condurango cortex, podobnie jak drewno kwasji Quassiae lignum, zalecane są w formie wyciągów bezpośrednio na język (5-10 kropli nalewki) 1-3 razy dziennie. Analogiczne zastosowanie ma krajowy preparat Tinctura amara nalewka gorzka, zawierająca wyciągi z ziela piołunu, korzenia goryczki i liści bobrka, też składnik kropli żołądkowych. Wskazaniem dla surowców goryczowych jest niestrawność, brak apetytu, zaburzenia ruchliwości górnego odcinka przewodu pokarmowego, niewydolność układu odpornościowego, okres rekonwalescencji i łagodna anoreksja. Wyciągi z korzenia goryczki i ziela andrografis zwiększają też wydzielanie upłynnionej wydzieliny w drogach oddechowych, co ułatwia jej odksztuszanie i są stosowane w zapaleniu zatok.

Przetwory z surowców zawierających gorycze, zaleca się dorosłym najczęściej 30` przed posiłkiem, nie w trakcie i nie po posiłku, w niestrawności, braku łaknienia, w okresie rekonwalescencji. Nie zaleca się dzieciom, szczególnie wrażliwym na gorzki smak, co może spowodować odruchy wymiotne. Przeciwwskazania do stosowania goryczy obejmują wrzody żołądka i dwunastnicy, nadkwaśność i żołądek drażliwy.
Niektóre składniki diety, takie jak kwaśne owoce, kiszonki, także niskoprocentowe napoje alkoholowe (5-10%) w niewielkich ilościach (20 g), wzmagają czynności wydzielnicze żołądka, natomiast 15% i wyższe stężenia etanolu hamują wydzielanie soku żołądkowego.

Wzdęcia

towarzyszą często dolegliwościom trawiennym, wynikają z obecności nadmiernej ilości gazu w żołądku lub w jelitach, pochodzącego z połkniętego powietrza i normalnego rozkładu niektórych niestrawionych pokarmów przez bakterie jelitowe. Wzdęcia mogą też być objawem nietolerancji glutenu, mukowiscydozy czy przewlekłego zapalenia trzustki. Konieczne jest wtedy odpowiednie leczenie. Wzdęcia związane z trawieniem nie są bolesne, ale wpływają na nastrój, apetyt, sen, mogą mieć niekorzystne skutki krążeniowe, odpowiadające za kompleks objawów sercowo-żołądkowych (spastyczne dolegliwości w nadbrzuszu, z silnym wzdęciem), określanych jako syndrom Roemhelda. Nagromadzone w żołądku powietrze powoduje, że żołądek uciska od dołu serce i nerwy trzewne. Objawami mogą być zawroty głowy, nudności, lęk przed bezdechem, bóle w klatce piersiowej, podobne do tych przy zawale serca, podwyższony puls i pojedyncze skurcze dodatkowe serca. W tym przypadku przydatne jest kłącze galangalu o imbirowo- -pieprzowym smaku, powodujące silny, szybko występujący po podaniu efekt rozkurczowy.

W łagodzeniu wzdęć stosujemy surowce wiatropędne, obniżające napięcie mięśni gładkich w przewodzie pokarmowym, zwiększające napięcie żołądka, zapobiegające tworzeniu się gazów lub ułatwiające ich wydalenie. Najczęściej zalecane są owoce kminku Carvi fructus, kolendry Coriandri fructus, kopru włoskiego Foeniculi fructus i anyżu Anisi fructus, także kwiat rumianku, liść mięty i melisy, ziele majeranku, korzeń arcydzięgla. Owoc kopru włoskiego, poza stosowaniem w zaburzeniach żołądkowo – jelitowych, zaleca się też w dolegliwościach skurczowych towarzyszących menstruacji, także w kaszlu z przeziębieniem jako środek wykrztuśny, podobnie jak owoc anyżu.

Usprawniają trawienie

– poprzez wydzielanie żółci – liczne surowce roślinne, z których można przygotować herbatki albo skomponować mieszanki ziołowe: korzeń mniszka Taraxaci radix, ziele mniszka z korzeniem Taraxaci officinalis herba cum radice, ziele dziurawca Hyperici herba, kwiat kocanki Helichrysi flos, ziele dymnicy Fumariae herba, ziele bylicy bożego drzewka Artemisiae abrotani herba. Korzeń rzodkwi czarnej Raphani sativi radix można stosować w postaci surówki lub soku. Trawienie poprawiają też wyciągi z kłączy kurkumy jawajskiej Curcumae xanthorrhizae, z kłączy ostryżu długiego Curcumae longae rhizoma, ziela karczocha Cynarae herba, korzeni rzodkwi czarnej składniki licznych preparatów. Gotowe herbaty ziołowe, które skutecznie usprawnią proces trawienia zwiększając czynności wydzielnicze różnych gruczołów trawiennych, to m.in. Zioła wzmagające trawienie Species stomachicae, Zioła poprawiające trawienie Species digestivae, Zioła żółciopędne Species cholagogae. Dla osób, które wolą tabletki, są Tabletki przeciw niestrawności Labofarm, które przed połknięciem można również przez chwilę potrzymać w ustach do momentu rozmiękczenia.

prof. dr hab. n. farm. Irena Matławska
Prof. dr hab. n. farm. Irena Matławska – od 1966 pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w latach 1997-2014 kierownik Katedry. W latach 2004-2014 kierownik Katedry Farmakognozji Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu. Obecnie profesor zwyczajny w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji UM w Poznaniu, także w Wyższej Szkole Edukacji i Terapii w Poznaniu. Autorka prac doświadczalnych z izolacji i identyfikacji flawonoidów, kwasów fenolowych, także niektórych aktywności biologicznych, prac poglądowych o wykorzystaniu surowców roślinnych w lecznictwie. Współautorka skryptów z farmakognozji dla studentów farmacji.
Piśmiennictwo:
M.K. McMullen, J.M. Whitehouse, P.A. Whitton, A. Towell. Bitter tastants alter gastric-phase postprandial haemodynamics. J. of Ethnopharmacology 154/2014, 719-27; M.K. McMullen, J.M. Whitehouse, A. Towell. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. Review Article Bitters: Time for a New Paradigm, 2015, Article ID 670504, 8 pages; F. Capasso, T.S. Ganginella, G. Grandolini, A.A. Izzo. Phytotherapy. A Quick Referece to herbal Medicine. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg 2003; V. Schulz, R. Hansel, V.E. Tyler. Rational Phytotherapy. A Physician`s Guide to Herbal Medicine. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg 2001.

Tabletki przeciw niestrawnosci